Reino da Galiza na historiografia

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Mapa incluído na "Historia General de España" de Modesto Lafuente, ano 1850.

O autor traduz o termo árabe Jalikiah (Galicia/Galiza) como Reino de Leão.

A primeira referência historiográfica explícita à existência do reino da Galiza data do século VI, quando o bispo Gregório de Tours chamou de Galliciensim regnum[1] o estado criado pelo povo germânico dos suevos na província romana da Gallaecia.

Este reino altomedieval perdurou, com dimensões e significados mutáveis, até o século XIX, quando, por meio de uma reforma administrativa, a organização tradicional da monarquia espanhola em reinos foi substituída por uma estrutura provincial centralizada.[3]

No entanto, historiadores espanhóis contemporâneaos alteraram referências ao reino da Galiza para reino das Astúrias e reino de Leão, apresentando a Galiza como um espaço subsidiário sem importância.[4] Esta interpretação foi contestada por alguns estudiosos galegos e reconhecida por outros historiadores.

O reino da Galiza na documentação histórica medieval[editar | editar código-fonte]

A denominação "reino da Galiza", inicialmente usada para designar o reino Suevo, passou na islamização da Hispânia visigótica a representar todo o território peninsular cristão, excetuando a Marca Hispânica franca. Com o surgimento de novas entidades políticas no século XII (Portugal, Castela, Leão), o território foi diminuindo, e no século XV, após a separação do Bierzo, tinha aproximadamente o tamanho da atual Comunidade Autónoma Galega.

Período germânico. Referências documentais (c. V-VII)[editar | editar código-fonte]

Bispados do Reino da Galiza.
Século VI : Braga, Porto, Lamego, Coimbra, Dumio, Lugo, Ourense, Astorga, Iria, Britónia, Tui, Idaña, Viseu.[5]

No ano 411, Roma chegou a um acordo (foedus) com os suevos, pelo qual a província da Galécia lhe foi cedida para se assentarem. Este referente foi assumido pelos novos governantes, como se deduz da inscrição "MVNITA GALLICA",[6] presente em moedas da época.[7] No século VI, o clérigo francês Gregorio de Tours († 594), em sua obra Historia Francorum, já nomeava os domínios suábios como " Galliciensim regnum".[1][a]

Nos seus territórios, historiadores como Orósio (†420) e Idácio (†469) incluíam as Astúrias, Astorga e a planície leonesa Terra de Campos"Campos Gallaeciae".[9][10][11] Isidoro de Sevilha († 636) no século VII volta a indicar que as Astúrias estão dentro da Galiza.[12][13] As dimensões do reino galego são confirmadas pelos bispos do concílio de Braga[14] e concílio de Lugo, e da lista das sedes incluídas no parrochiale suevum (ca. 569), onde os bispados estão incluídos na "regione" galega.[15]

Em 585, a monarquia visigótica incorporou aos seus domínios o reino da Galiza, como é recolhido na crónica de Afonso III.[16] Este facto não significou o desaparecimento do reino galego (como o chama o poeta Fortunato [† ca. 600]):[17] O Liber Iudiciorum visigótico divide o território gótico em três áreas: Espanha, Gália e Galícia.[18]

Essa distinção também aparece em concílios visigodos (em 589 são estabelecidas orações para as igrejas da Espanha, Gália e Galícia,[19] e em 683 um decreto fiscal diferença entre os mesmo espaços territoriais para a sua aplicação),[20] e na crónica de João Biclarense († 621), que diferencia a "provincia Gallaecia" da "provincia Gothorum"[21] e concorda em apontar os bispos da Espanha, Gália e da Galiza.[22]

O reino dos cristãos. Referências documentais (c. VIII-XI)[editar | editar código-fonte]

Bispados do Reino da Galiza.
Século IX: Braga (metrópole), Dumio, Porto, Tui, Ourense, Iria, Lugo, Britónia e Astorga.[23] [b]

No início do século VIII, o Islã se espalhou pela Península, pondo fim ao reino visigótico. A ocupação islâmica não chegou à Galiza,[26][27] onde as estruturas sociais[28] e religiosas se mantiveram inalteradas.[29] Nestes séculos, a documentação medieval inclui ainda referências a uma moeda galega própria: o soldo ou sólido galego. Estes sólidos "de uso na nossa terra"[30] aparecem referidos, sob diferentes variantes: gallicanos,[31] gallicenses,[32] gallicanus,[33] nos cartulários das igrejas galegas até ao século XII.[34]

Esses fatos, ignorados pela historiografia tradicional espanhola, aparecem refletidos nas crônicas cristãs e muçulmanas.[35] Sigeberto de Gembloux († 1112) mencionou a Galícia como a terceira parte da Hispania que nem visigodos nem sarracenos conseguiram submeter;[36] o rei granadino Abedalá ibne Bologuine († ca. 1090) recordou que Al-Andalus era cristão até que os árabes os confinaram na Galícia;[37] Geórgio Agrícola († 1555) ressaltou que apenas a Galícia resistiu à invasão sarracena;[38] e Almacari († 1632) afirmou que, na época, Al-Andalus dominou tudo, "exceto o país da Galiza".[39]

A Península Ibérica manteve assim a mesma divisão territorial em três áreas do período germânico: a Galiza, o reino dos cristãos; Espanha muçulmana, herdeira do reino visigótico e marca hispânica do império franco. No contexto deste quadro político, abundam as referências à Galiza e ao seu território:

Drakkar . Os normandos dividiram a península ibérica em três espaços políticos: Galizuland, Spanland e Skarland .[40]
  • Documentação de origem cristã, que divide a Península Ibérica entre Galécia,[41] Hispânia[42] e a Marca Hispânica do Império Carolíngio:
Os bispos da Galiza assistiram ao Concílio de Frankfurt (794) juntamente com os da Itália, Gótia e Aquitânia,[43] e de lá o papa Adriano I († 795) emitiu um documento dirigido ao clero da Galiza e da Espanha,[44] isto é, o clero galaico e o moçárabe . Os bispos galegos também estão presentes no Concílio de Attigny (874).[45] Na obra do monge Beato de Liébana († 798), Santiago é creditado com a evangelização da Galícia, não da Hispânia. Um texto moçárabe chamado Nomina Ovetensis (780 ) incluído na chamada Nomina Sedium Episcopalium lista os bispados galegos do século VIII.[46] No século seguinte, a crónica albeldense faz o mesmo (881), o que nos permite traçar os limites territoriais da Galiza[23] e comparar a continuidade com a época sueva.[47] Alguns limites que a documentação do século X coloca no rio Cea,[48][49] chegando a sul até ao rio Mondego,[50] Coimbra e o mosteiro fortaleza de Lorvão.[51] O valor referencial da Galiza é claro e preciso no conjunto da cristandade medieval, com numerosos exemplos associados sobretudo ao fenómeno das peregrinações jacobeias.[52] Por exemplo, a viagem do monge arménio Simeão de Mântua († 1016), que no ano 983 fez uma peregrinação “por vários lugares da Galiza conhecendo a fama do rei (Bermudo II)”.[53] Além das fronteiras tradicionais, no ano de 956, um monge franco coleta nos Anais de St. Gallen que a batalha de Barranco, produzida em 939 a sul do rio Douro, no sopé da actual província de Soria, ocorreu na "região da Galiza".[54][55]
  • Documentação de origem escandinava, que divide a Península Ibérica entre a Galiza (Galizuland),[56] Espanha ( Spanland)[57] e a marca franca (Skarland):[40]
A primeira incursão normanda atingiu a costa galega em 844.[58] depois de invadir Toulouse.[59] Há dezesseis sagas em que se fala da Galiza,[56] às vezes com o nome de Jakobsland,[60] a "terra de Santiago" e dos reis galegos.[40] Por exemplo, a saga dos Jarls das Órcades (Saga Orkneyinga),[61] a saga dos filhos de Magno III da Noruega († 1103) (Saga Magnússona)[62] ou a saga dos descendentes de Canuto II († 1035) (Knytlinga Saga).[63] Neste último, é narrada a história de Ulv Galiciefarer que "foi como um viking para o oeste e devastou a Galiza com um rico butim, razão pela qual foi chamado de Ulf, o Galego".[64]
Península Ibérica segundo a Crónica do Mouro Rasis (†955).
  • Documentação de origem muçulmana, que divide a Península Ibérica entre a Galiza (Jiliquia),[65] Espanha (Alandalus)[66] e os territórios pirenaicos dos francos (Ifranje):[67]
No Ajbar machmúa, uma compilação de textos árabes dos séculos VIII a XI, os cristãos da península ocidental são chamados de galegos (al-yalaliqa) e a Galiza é o seu reino.[68] O historiador e geógrafo Iacubi († 897/8) registra em Kitāb al-buldān (Livro dos Países) que Mérida faz fronteira com o território dos galegos.[69] O geógrafo Almaçudi († 956) fala dos galegos e seus povos vizinhos: francos, eslavos, lombardos etc.,[70] citando-os como o maior perigo para Al-Andalus[71] e narrando como Abderramão III, rei de Espanha,[72] marchou contra Zamora.[73] O persa Alistacri († 957) descreve em seu Kitāb al-Masālik al-mamālik (Livro dos caminhos e reinos) a fronteira de Alandalus incluindo Zamora e Oviedo como cidades galegas.[74][75] O árabe ibne Haucal († 988) aponta a Galiza entre os reinos cristãos europeus que lhe são reconhecíveis, dividindo a Península entre esta e a Espanha muçulmana,[76] citando como cidades galegas Oviedo, Zamora e Leão[77] e colocando Lisboa como a fronteira sul[78] Alandalusi († 1070) coloca os galegos entre as nações em que divide o mundo conhecido. Ibne Haiane († 1075) cita Clunia como "primeira fronteira de Yilliqiyya" no leste e Coimbra no sul.[79] O geógrafo Dreses, na sua descrição do mundo de 1150 intitulada Nuzhat al-mushtāq fi'khtirāq al-āfāq (Livro de agradáveis viagens a terras distantes), também conhecido como o Livro de Rogério (Kitāb Rūŷar) relata que as cidades de León, Segóvia, Burgos e Soria dependem da Galícia.[80] O geógrafo Iacute, que viveu entre 1179 e 1229 e compôs o Kitāb Mu'jam al-Buldān (Dicionário de Países) entre 1224 e 1228, localiza Yilliqiyya "perto da costa do oceano, no extremo noroeste de al-Andalus".[75] Outros autores árabes mais seródios, mas que baseiam suas obras em crônicas anteriores continuam na mesma linha; assim: ibne Caldune († 1406) cita os galegos entre as nações vizinhas de Alandalus, e Alhimiari († 1495) narra a batalha de Simancas (939) situando-a em território galego (fontes cristãs fazem o mesmo)[81] e indicando que "entre as nações com as quais os habitantes do Al-Andalus estavam em conflito, a galega era a mais poderosa".[82]

Desintegração do reino. Referências documentais (c. XI-XIII)[editar | editar código-fonte]

Bispo Diego Xelmírez .
A Historia Compostellana, livro sobre a vida do prelado e os acontecimentos políticos do seu tempo, nunca menciona a existência de um reino de León.[83]

Desde o século XI, a documentação histórica evidencia uma diferenciação progressiva entre as áreas geográficas que compunham o reino galego. Embora ainda sobreviva a distinção tradicional entre a Galiza, reino cristão, e a Espanha, território muçulmano, observável, por exemplo, numa missiva diplomática de Urbano II († 1099),[84] uma nova toponímia política vai surgindo nos documentos: Leão, Castela, Portugal.[85] Assim o testemunha o geógrafo e historiador andaluz Al-Bakri († 1094), que nesta altura divide a Galiza em 4 regiões: Galiza propriamente dita ou nuclear; Astúrias, que dizem dever o seu nome ao rio Astura (Esla); Portugal, pequeno enclave entre Braga e Porto; e Castela (onde inclui Leão).[86][87] Esta diferenciação territorial acelerou-se em finais do século XI quando D. Afonso VI alterou os limites políticos ao juntar a taifa de Toledo aos seus domínios. A partir deste momento Afonso começa a aparecer na documentação histórica não só como rei galego mas também como rei de Espanha.[88] [c]

O processo de fragmentação política continuou no século XII quando, pelas mãos do "pérfido galego" Afonso Henriques,[90] se deu a divisão de Portugal. Um reino que no final do século XI foi concebido como mais um dos territórios da Galiza.[91][92] Ele ainda era lembrado como tal no século XIII pelo cronista navarro Ximenez de Rada († 1247 ).[93]

Da mesma forma, as terras de Castela foram separadas do reino comum aquando da morte de D. Afonso VII († 1157). Naquela época seu império foi dividido entre seus filhos a pedido do conde galego Fernan Peres de Traba.[94] Sancho recebeu Castela e Toledo e Fernando "toda a Galiza, todas as Astúrias de Oviedo, as cidades e terras de Leão, Astorga, Toro, Zamora e Salamanca".[95] Ou seja, a Galiza, as Astúrias e cinco cidades, com as suas terras circundantes, localizadas fora do maciço galego.

Também neste século Leom/Leão deixou de ser considerada nas fontes uma zona especificamente galega. A "terra de foris" [98],[99] o inicial " territorivm legionense" associado à corte real do século X,[100] foi individualizada num processo gradual,[d] aparecendo agora na documentação como um território separado localizado após os Alpes galegos "Galitie Alpes".[102][103] Sem que seja possível determinar com clareza uma geografia própria de Leão, separável da Galiza, os documentos limitam-se a apontar o carácter como sede real e nunca atribuem tal denominação a todo o território.[104] Formando por vezes, já nos séculos seguintes, um conjunto territorial denominado na diplomacia Galiza-Leom.[105] Apesar da interpretação do período estabelecida pela historiografia espanhola, que contempla a existência exclusiva de um "reino de Leão".[106] a documentação contemporânea manteve a Galiza como nome do reino.[107]

O reino da Galiza é mencionado nos itinerários dos cruzados a caminho da Terra Santa[108] e a Galiza mencionada entre as nações chamadas à defesa de Jerusalém pelo Papa Pascoal II.[109]
Códice Calixtino. No texto, que chama Afonso VII de "imperador de Espanha e da Galiza",[110] não há referências ao reino de Leão.[111]
  • Na Crónica de Sampiro (c. XI), recolhida na chamada Crónica Silense (c. XII), aparece a primeira referência explícita à existência de um reino de León. Este manuscrito, que foi o grande construtor da identidade da cidade de León como sede régia, propósito para o qual também Silense viria a contribuir mais tarde,[112] refere-se assim pela primeira vez ao "Legionis regnum".[113] Ainda que entre as duas crónicas se fazem cinquenta e duas menções a León,[114] a maioria é como cidade.[115] Além disso, na primeira metade do texto Sampirense, até o reinado de Ordonho III (951-956), Zamora também apresenta um número significativo de aparições, nas quais aparece com os mesmos atributos régios que são atribuídos à cidade de próprio Leão.[116] Por outro lado, o texto do Silense, hoje também chamado de Historia legionense, deixa claro que o reino da Galiza é o objeto de sua narrativa, porque assim o reino é constantemente chamado,[117] e também é o reino que aparece mais citado (vinte e oito).[114] Adicionalmente, Bermudo II[118][119] e Afonso V[120][121] são mencionados como reis da Galiza, entre outros.
  • A Historia Compostelana, narrativa dos principais acontecimentos políticos do reino entre os anos de 1100 e 1140, não faz qualquer referência à existência de um reino leonês.[83] No texto, o reino galego aparece sob o nome de "regnum Hispanie " em vinte ocasiões, quando inclui as terras espanholas conquistadas aos muçulmanos (Taifa de Toledo), e como "regnum Gallaecie" em dezessete ocasiões, quando se refere ao tradicional reino galego.[122] A história também menciona o "regnum Aragoniae" três vezes, e uma vez o "regnum Toleti " e o "regno Portugalensi"; não existem mais reinos na crônica gelmiriana.[123]
  • O Codex Calixtinus também não contém nenhuma referência ao reino de Leão. Em seu livro IV, a Historia Turpini, as vilas e cidades da Galiza (e da Yspania) são listadas sem incluir Leóm entre elas.[124] No livro V, conhecido como o Guia do Peregrino, atribuído ao monge francês Aymeric Picaud, são detalhados os dias e localidades do seu percurso até Santiago, fazendo apenas uma referência mínima a Léom.[111]
  • Na Chronographia do monge belga Sigeberto de Gembloux († 1112), crónica universal dos acontecimentos mais importantes entre os anos 379 e 1111, consta que "o reino que é a terceira parte da Hispânia, a que chamamos Galiza [ ...] continua intacta, que com a proteção de Deus permanece inexpugnável".[36]
  • A Chronica Adefonsi Imperatoris, escrita entre 1153 e 1157, reflete as mudanças políticas no território. No ano de 1139, quando o imperador Afonso VII inicia a campanha militar contra o castelo de Oreja, reúne a "milícias de toda a Galiza, da terra de Leão e de Castela".[125] No Poema de Almería (ca. 1147), épico anexo à crónica, é sublinhada a primazia do território galego sobre os demais domínios imperiais ao descrever a ordem de marcha dos exércitos.[126][127] Os galegos lideram a expedição seguida pela cavalaria da cidade de León, a "urbis legionis".[128]
  • Num texto das Ilhas Britânicas, os Annales Cambriae ou Cameracenses, são listados três impérios cristãos para o ano de 1159: o germânico, o bizantino e o galego.[129][130]
  • Na Narratio de Itinere Navali,[131] itinerário dos cruzados do ano de 1189, são descritos cinco reinos na Península Ibérica: Aragão, Navarra, o dos espanhóis (muçulmanos), a Galiza e Portugal.[108]
  • Os textos épicos franceses dos séculos XII e XIII reconhecem amplamente o nome correto do reino galego; assim, entre a toponímia da chanson de geste francesa, "Galice" aparece 50 vezes em 35 textos, "Saint Ja(c)ques" 65 vezes em 35 textos, " Compostel(l)e " 9 vezes em 6 textos, enquanto "Leão" só aparece algumas vezes.[132] Um exemplo pode ser encontrado no mais antigo dos seus exemplares, o Cantar de Rolán ( ca. 1170 ), onde a Galiza é mencionada duas vezes,[133] outro no Charroi de Nîmes onde a Galiza é mencionada ao lado de outras nações da época.[134]
  • O historiador britânico Roger de Howden († 1201) também evita mencionar o suposto reino leonês em sua Chronica Magistri. Nesta obra, quando se refere ao reino galego, fá-lo sob a forma “a terra do rei de Sancto Jacobo”, ou seja, a terra de Afonso VIII de Santiago de Compostela.[135] Da mesma forma, no itinerário marítimo De Viis Maris, atribuído ao próprio Howden e composto entre 1191 e 1193, que descreve o percurso de Iorque à Terra Santa, o reino aparece com a mesma fórmula, especificando ainda que se chama "Galiza".[136]

Estes são os anos da chamada era compostelã, época de esplendor económico e de apogeu da língua e da poesia do reino galego.[137] A língua do reino da Galiza, o galego-português, estava entre as quatro línguas autorizadas para a prática trovadoresca citadas pelo catalão Jofre de Foixá († ca. 1295) no seu Regles de Trobar.[138] Nessa língua, o próprio rei castelhano Afonso IX [e] compôs as suas famosas Cantigas de Santa María e, ainda no século XV, Íñigo López de Mendoza († 1458), Marquês de Santillana, lembrou como o galego era usado para a lírica em todo o território peninsular.[139] Este predomínio cultural da Galiza (a língua sempre foi companheira do império),[140] é inexplicável a partir do paradigma historiográfico hispânico,[141][142] e só pode ser compreendido aceitando a existência de um reino galego que abrangia todo o noroeste da península.[143]

Na coroa de Castela. Referências documentais (c. XIII-XV)[editar | editar código-fonte]

Brasão de armas da Galiza no armorial Segar's Roll ( ca. 1282 ). A antiguidade e a projeção de que o reino e os seus reis gozaram durante séculos fizeram com que a sua representação heráldica se manifestasse em vários antigos heráldicos.

No século XIII, Fernando III († 1252), rei de Castela e filho de Afonso VIII, herdou a Galiza contra a vontade do pai. Durante o conflito sucessório, os galegos chegaram a propor Afonso de Molina, irmão mais novo de Fernando, para o trono.[144] A união dos reinos do novo monarca apareceu na diplomacia real através de um par de entidades políticas: Castela-Toledo e Leão-Galiza,[145] e assim também aparece em selos[146] e sinais enrolados.[147] A Galiza-León também manteve o seu próprio código legal, o Liber Iudicium.[148] Significativamente, os arcebispos de Compostela e Toledo foram ambos chanceleres da coroa até ao ano de 1290, altura em que, após um processo anteriormente iniciado por Afonso IX, o cargo foi depositado apenas no de Toledo.[149]

Durante a sucessão deste rei, os burgueses das cidades e vilas dos reinos, agora claramente diferenciados, de Leão e da Galiza formaram a "Hermandat de los Regnos de Leon et de Gallisia", que tinha como objetivo defender os direitos sucessórios de seu filho Sancho IV.[150] Esta irmandade reapareceu em 1295[151] apoiando desta vez Fernando IV.[152] Entre os anos de 1296 e 1300, Galiza-Leão e Castela-Toledo separaram-se novamente brevemente, quando Xoán I foi coroado rei de Leão, Galiza e Sevilha[153] com o apoio do rei Dinis I de Portugal.[154]

Durante o século XIV a Galiza aparece nos diplomas listados como mais um dos reinos da coroa castelhana. No início deste século era governada separadamente pelo infante Felipe,[155] irmão do rei Fernando IV. Após a morte de Fernando, o reino passou para o seu filho Afonso X[156] e depois para o seu neto Pedro I.[157] Este monarca, apoiado pela nobreza galega, travou uma guerra civil pelo trono com o seu meio-irmão Henrique II. Após a sua derrota, os nobres galegos tentaram entregar o reino a Fernando I de Portugal e, mais tarde, a João de Gante. A derrota final significou o desaparecimento prático da alta nobreza galega e a ascensão de nobres de segunda linha, colocando as cidades sob o controlo do clero.

Esta situação política deu origem, no século XV, às revoltas das irmandades burguesas.[158] Os irmandinhos levantaram-se em representação do reino da Galiza, e sempre se expressaram em seu nome, sendo a sua última acção de carácter nacional conhecida na Galiza medieval.[159] Depois das guerras irmandinhas, a enfraquecida nobreza galega voltou a tomar partido do lado perdedor em outra guerra civil castelhana,[160] desta vez juntando-se à causa de Xoana de Castela contra a sua tia Isabel.[161] Xoana contou também com o apoio do rei de Portugal, Afonso V, seu marido, que tinha a pretensão de reunir os reinos galego e português.[162] Após a derrota do partido de Xoana, iniciou-se um processo que ficou para a história como a "doma e castração do Reino da Galiza", em que os magnatas galegos caíram sucessivamente diante dos exércitos da vitoriosa Isabel de Castela. Primeiro o conde de Soutomaior Pedro Madruga, depois o marechal Pardo de Cela, e por último os condes de Lemos: Pedro Álvarez Osorio e Rodrigo Henriquez de Castro, nesta altura o território de Bierzo foi separado do reino da Galiza.[163]

O desaparecimento de qualquer estamento capaz de conduzir a Galiza com uma dinâmica diferenciada, aliado à forte centralização exercida pela monarquia castelhana significou o desaparecimento prático do reino galego, agora convertido em território marginal, que no entanto manteve formalmente a categoria de reino em todo o Antigo Regime

Reis galegos na documentação histórica medieval[editar | editar código-fonte]

Os reis do reino da Galiza são reconhecidos como tal pela documentação medieval. É assim que são nomeados os monarcas da Suábia já no século VI, e é também assim que são referidos os primeiros líderes asturianos no século VIII. No século IX, Afonso II foi o primeiro monarca amplamente documentado como rei da Galiza, e desde esse momento até ao século XIII praticamente todos os soberanos possuem referências que lhes conferem tal título.

Rei Teodomiro[164][165] em iluminura da Chronicon Albeldense, ca. 976 .

Período germânico[editar | editar código-fonte]

Os governantes suábios do "Galliciensim regnum" foram os primeiros a serem apontados como reis da Galiza em fontes documentais. Desta forma Gregório de Tours († 594 ) nomeia os monarcas Carriarico,[166] Miro,[167] Eurico[168] e Andeca .[169] Martiño de Dumio († ca. 580 ) dedica vários tratados à educação do seu aluno Miro, rei da Galiza.[170] Xoán Biclarense († ca. 621 ) também chama Andeca de "rei do reino suevo da Galiza".[171] E na crónica de Fredegario (ca. 650), Miro é novamente nomeado rei da Galiza.[172] Teodomiro recebe a mesma designação na ata do Concílio de Lugo (569).[164] Uma fonte serodiana, a Estoria de España (1289) do rei Afonso IX, também faz de Hermérico,[173] Réquila,[174] Requiário,[175] [f] Remismundo e Teodomiro "rei da Galizia ".[165] Mesmo após a anexação do reino da Suábia pela monarquia gótica, o rei visigodo Recaredo é descrito como "rei dos godos e dos suevos" numa missiva do Papa Gregório, o Grande († 604 ).[177] As crónicas asturianas recordam, já no século VIII, como Vitiza governou a Galiza a partir de Tui,[16] de modo que o seu pai Exica governou o reino dos Godos e o seu filho o dos Suevos.[178]

Estátua do mítico Paio, natural das Astúrias, na Galiza.[179]

Primeiros líderes[editar | editar código-fonte]

Perante o desaparecimento da estrutura estatal visigótica, as terras cristãs começaram a organizar-se em torno do clero e da nobreza concelhia, sem a existência de um poder centralizado.[180] Este poder começou a estruturar-se, sob a influência do império carolíngio, no tempo do rei ovetense Afonso II († 842 ) [181] e consolidou-se sob o reinado de Afonso III († 910 ). A corte deste monarca, em busca da afirmação da sua autoridade, criou uma série de crónicas que relacionavam a figura do rei com a dos últimos soberanos visigodos. Hoje considera-se que os primeiros senhores incluídos nesta lista de sucessores reais não poderiam ter ido além, caso existissem, de meros “líderes” territoriais.[182][183]

Do primeiro destes caudilhos, Paio, para a historiografia espanhola o iniciador do suposto reino asturiano,[184] diz-se na crónica de Almacari, que por sua vez cita o historiador Rasis († 977 ), que “nasceu nas terras da Galiza um burro selvagem chamado Belay [Paio]”, e acrescentando uma citação semelhante de ibne Haiane († 1075 ), relata-se que Paio era “natural das Astúrias, na Galiza”.[179] Paio e os seus hipotéticos sucessores passaram a ser reis da Galiza em textos de crónicas árabes.[185] É o que acontece com: Afonso I († 757 ) (malik[186] Jilliquiyya[65] ),[187][188] Froila I († 768 ),[189][190] Aurélio († 774),[191] Silo († 783),[192][193] Mauregato († 788 ) [194] e Bermudo I († 797).[195][196][197][198]

O rei da Galiza Afonso II . Livro dos testamentos da Catedral de Oviedo.[199]

Reis de Ovetense[editar | editar código-fonte]

Afonso II († 842 ) é também designado como "rei dos galegos" nas crónicas árabes.[200] Existem outros exemplos deste monarca na documentação cristã: numa carta do ano 832 ele próprio se diz “rei de toda a Galiza”;[201] nos Annales regni Francorum ( 741-829 ) é chamado "rei da Galiza e das Astúrias"[202] ; na biografia de Carlomagno, Vita Karoli Magni, escrita pelo clérigo Exinhardo († 840 ), aparece como "rei da Galiza e Astorga";[203] O Bispo Ado de Viena († 875 ) chama-o de "rei da Galiza e da Áustria";[204] na biografia do imperador Lois, a Piedosa, Vita Hludovici ( ca. 840 ), ele é chamado de "príncipe das Galícias";[205] no Codex Augiensis ( ca. 850 ) ele aparece como "rei da Galiza";[206] e Rodrigo Ximenez de Rada († 1247 ) também a nomeia como tal já no século XIII.[207]

Os herdeiros de Afonso II, Ramiro I († 850 ) [197][208] e Ordonho I († 866 ) são também reis da Galiza para os estudiosos da época.[197][209][210] E o mesmo acontece com Afonso III († 910 );[211] é o que nos conta ibne Haiane, que, seguindo uma crónica anterior de Rasis († ca. 977 ), afirma ser filho do rei da Galiza Ordonho I.[212] O próprio Papa João VIII ( † 882 ), numa missiva do ano 876, aponta D. Afonso como "glorioso rei da Galiza".[213][214] Num documento do ano 893, o rei navarro Fortún Garcés enumera os poderes políticos que tem como vizinhos citando-o como monarca da Galiza.[215] Também a Crónica Silense ( ca. 1020 ) indica que Afonso é "o grande e glorioso rei vivo no comando da província da Galiza"[216] e uma crónica anónima do século X, a Liber Historiae Francorum, chama Afonso rei da Galiza em tempo que relata sua amizade com o imperador carolíngio Carlos II .[217]

Afonso V, Rei da Galiza. Livro dos testamentos da Catedral de Oviedo.[218]

Reis da Legião[editar | editar código-fonte]

No início do século X a corte dos reis foi transferida das Astúrias para a cidade galega[219][220][221][222] de Leão,[223][224] facto ainda lembrado pelo pontífice Honório III no século XIII.[225] Apesar da mudança da sede real, as referências ao reino da Galiza e aos seus monarcas permanecem inalteradas.[226] Os filhos de Afonso III são considerados reis da Galiza, que dividiram o reino após a sua morte: García I († 914 ),[227][228] Ordonho II († 924 ) [229][230][231] e Froila II († 925 ).[232][233] Os filhos de Ordonho II também dividiram o reino entre si, sendo Sancho I († 929 ) reconhecido como rei da Galiza "nuclear" e Afonso IV († 933 ) governando as "terras de fora[99] e as cidades",[234] até ao ano de 926, quando Sancho, "rei sereno [...] príncipe da Galiza",[235] se torna monarca de todo o reino.[236] Outro filho de Ordonho, Ramiro II († 951 ),[237] é "rei dos galegos" para Alhimiari[238] e "rei da Galiza" para o andalusino ibne Haiane,[239] e como tal aparece em textos Cristãos como o Prólogo de Gomesanis ( 950 ) [240] ou na obra de Liuprando de Cremona († 972 ), que o indica como "o rei mais cristão da Galiza".[241] Até um diploma do mosteiro aragonês de San Juan de la Peña, datado do ano 948, faz dele imperador da Galiza.[242]

Foi também "rei cristão da Galiza" Ordonho III († 956 ) para ibne Idari,[243] e simples rei da Galiza Sancho II († 966 ) para ibne Caldune.[244] Ordonho IV († 962 ), "príncipe infiel da Galiza",[245] veio "da família dos reis galegos".[246] Ramiro III († 985 ) é citado como “rei da Galiza” [247] e “senhor da Galiza”.[248] O rei Bermudo II († 999 ),[249][250] coroado em Compostela no ano de 982,[118] aparece como " rex na Galezia " numa doação ao mosteiro de Sahagun no ano de 997,[251] como " em Gallecia dominante " em 998 na documentação do mosteiro de Samos,[252] e como " dei gratia Rex Gallecie " e " Rex Veremudus regnans Gallecie " na do mosteiro de Caaveiro .[253] Sem existir neste último caso acordo entre estudiosos sobre a datação do diploma, porque o cartulário foi modificado no século XIII.[254] É também apresentado como rei da Galiza pela Crónica Silense, indicando no manuscrito que foi nas fronteiras daquele reino onde Bermudo obteve a coroa.[255]

O rei Afonso V († 1028 ) é indicado como "rei galego" pelo cronista Adémar de Chabannes († 1034 ).[256] A Crónica Silense também o nomeia como tal,[121] que também o chama de "príncipe dos galegos"[120] ao falar dos seus herdeiros: Bermudo III († 1037 ) e Sancha I († 1067 ). No momento da morte do rei Bermudo III, que governa uma Galiza que chega ao rio Pisuerga[257] e a quem Sancho III, o Maior de Navarra, chama de "imperador da Galiza" num diploma do ano de 1030,[258] ele herda a coroa da irmã da "imperatriz" Sancha,[259] casada com Navarro Fernando I († 1065 ) com quem governou o "império galego".[260] Fernando, que sitiou Leão a caminho do trono[261] e defendeu a Galiza do seu irmão García de Navarra,[262] aparece como rei da Galiza na documentação do mosteiro de Celanova[263] e é denominado "rei do Galegos" pelo historiador marroquino ibne Idari em sua crônica do século XIII.[264]

O rei da Galiza Afonso VI. Túmulo A da Catedral de Santiago.[265]

Crise de sucessão[editar | editar código-fonte]

Fontes europeias também referem Afonso como rei da Galiza. É o que fazem Orderico Vital († 1142 ), na sua obra Ecclesiasticae Historiae, e Guilherme de Malmesbury († 1143 ), no seu De Gestis Regum Anglorum,[266] ambos referindo-se ao seu possível casamento com Ágata, filha do rei Guilherme I. da Inglaterra[267] O mesmo é feito por outro monge inglês, Mateus de Paris († 1259 ), na sua Historia Anglorum.[268]

Escudo atribuído ao rei da Galiza e de Aragão num arsenal francês. Em 1109, Urraca, rainha da Galiza, casou-se com Afonso I de Aragão .

Durante o reinado de Afonso, a Galiza nuclear, que tinha sido atribuída a García II, foi confiada ao nobre franco Raimundo de Borgonha († 1107 ), casado com a sua filha e herdeira Urraca I († 1126 ).[269] Raimundo aparece na documentação histórica com atribuições e definições quase régias,[270] sendo por vezes qualificado como " reinante" na Galiza e até como "imperador de toda a Galiza".[271] A Galiza de Raimundo incluía naturalmente a zona leonesa, chegando a autoridade do conde a Zamora ou Salamanca.[272] A pegada histórica do nobre da Borgonha foi testemunhada no Cantar de Rolán onde aparece sob o nome de Hamon de Galicia.[273] O conde Raimundo morreu em 1107, e agora Urraca é mencionada nas fontes históricas em termos semelhantes aos do seu marido: "imperatriz de toda a Galiza".[274] Urraca e o seu filho Afonso VII († 1157 ) disputaram durante muito tempo a coroa do reino galego. Afonso VI tinha deixado o reino para Urraca mas deixou claro que se voltasse a casar o reino passaria para o neto.[275] Urraca casou-se com Afonso I de Aragão e, durante os longos anos de conflito, o seu filho Afonso foi coroado rei da Galiza em Compostela em duas ocasiões: no ano de 1111, em toda a Galiza, contando com a aquiescência da sua mãe, e em 1116 apenas na Galiza nuclear e em confronto aberto.[276]

Finalmente Afonso assumiria a coroa aquando da morte da sua mãe em 1127, governando "toda a Galiza, Astúrias e as terras de Leão, Castela, Estremadura e Trasierra".[277] O cronista árabe Ibn Al-Atir fala dele como “rei do povo franco dos galegos”.[278] É chamado rei da Galiza pelo monge francês Helinando de Froidmont († 1237 ).[279] No livro V do Códice Calixtino afirma-se que Afonso foi o “imperador de Espanha e da Galiza”.[110] O diploma do mosteiro de Caaveiro diz que “o imperador Afonso reina na Galiza”.[280] Um diploma dos Annales Cambriae ou Cameracenses também parece referir-se a ele ao enumerar os impérios da cristandade para o ano de 1159: o germânico (Frederico I), o bizantino (Manuel I) e o galego (Afonso VII), embora seja possível que já se refiram ao seu filho Fernando II.[281] O historiador inglês Mateus de Paris explica que no ano de 1155 Afonso VII é “rei de Espanha, que a sua capital é Toledo e que os seus principais reinos são Aragão e a Galiza, por isso é chamado imperador de Espanha”.[282]

Túmulo de Afonso VIII na Sé da Catedral de Santiago . A historiografia espanhola atribui-lhe o numeral "IX", reservando fraudulentamente "VIII" para o primeiro rei de Castela.[283][284]

Divisão do reino[editar | editar código-fonte]

Na altura da morte de Afonso VII o reino foi dividido entre os seus filhos, Sancho recebeu Castela e Toledo e Fernando II († 1188 ) " toda a Galiza, todas as Astúrias de Oviedo, as cidades e terras de Leão, Astorga, Toro, Zamora e Salamanca".[285] A partir do ano de 1152, cinco anos antes da morte do imperador Afonso, o seu filho Fernando aparece intitulado rei da Galiza em vários documentos.[286][287][288][289][290][291] Desde a morte de Afonso VII, D. Fernando assina a diplomacia régia maioritariamente sob a fórmula “rei em Leão, Galiza, Astúrias e Extremadura”.[292] O trovador provençal Arnaut Daniel († 1200 ) refere-se a ele como "Senhor dos Galegos" na sua composição "Doutz brais e critz".[293] Também o fazem rei da Galiza, o religioso britânico Mateus de Paris na sua Chronica Majora[294] e a anónima Chronica regia Coloniensis.[295]

Com a morte de Fernando II, herdou o trono o seu filho Afonso VIII († 1230), que assinou como "rex legionensis et Gallecie" na maior parte dos diplomas conservados até hoje, 213 dos 322 estudados pelo historiador Julio González.[292] Esta fórmula também está presente em seus selos e letreiros enrolados,[296][297][298] já presente na época de seu pai Fernando.[299] [g] Na sua representação nos túmulos de Compostela, é intitulado "rei dos leoneses e da Galiza".[301] O cronista britânico Roger de Howden († 1201) refere-se a D. Afonso como o "rei de Santiago"[302] e o francês Alberico de Trois-Fontaines († 1252 ) chama-o rei da Galiza ao narrar o casamento de uma das suas filhas ao rei de Jerusalém[303] Nesta crónica utiliza como equivalentes os nomes rei de Leão e rei da Galiza.[304]


O reino da Galiza na cartografia medieval[editar | editar código-fonte]

Os mapas medievais referem-se graficamente à configuração política da Península Ibérica apresentada pela documentação escrita. Em toda a cartografia preservada, Galiza é o nome utilizado para designar o território do Noroeste. Não existe um mapa do período medieval em que Astúrias ou Leão apareçam sozinhos e, nas ocasiões em que estes territórios estão representados, estão sempre dentro ou perto da Galiza.

A Galiza na cartografia do século XV[editar | editar código-fonte]

Galicia na cartografía do século XI[editar | editar código-fonte]

Galiza na cartografia do século XII[editar | editar código-fonte]

Galiza na cartografía do século XIII[editar | editar código-fonte]

Galiza na cartografía do século XIV[editar | editar código-fonte]

Galiza na cartografía do século XV[editar | editar código-fonte]

Interpretação historiográfica[editar | editar código-fonte]

Mídias externas

Na Idade Moderna (séculos XVI-XVIII), a lembrança da magnitude e importância do reino galego medieval já se dissolvera no tempo. Nesta época de grande galegofobia, os historiadores, incapazes de assimilar que a deprimida Galiza por eles conhecida fosse o mesmo reino da cristiandade medieval sobre o que escreviam, recorreram nas suas obras a diversas denominacións para um reino ao que não podiam chamar ainda Castela, nem obviamente Espanha.[375] Assim, por exemplo, o erudito Henrique Flórez, que não tinha reparos em fazer desaparecer documentos que fossem "contra o honor da nação" ―admitindo por carta #o seu queima e pedindo ademais que a própria carta fosse também destruída para não deixar constancia nenhuma―, recorria ao #me ter "reino dos cristãos".[376][377] O cóengo e historiador Pascual Galindo, perante a atitude de Flórez e após se dar conta das eivas existentes na España Sagrada ―a obra mais famosa de Flórez― ao estudar a história da igreja de Tui, chega a se perguntar se lhes ocorreria o mesmo a outros documentos, por esse ou outros motivos, e se serão fiáveis todas as transcrições e publicações.[377]

Não foi até o século XIX, momento no que se elaboraram as grandes histórias dos estados liberais, quando a historiografía hispana fixou as denominacións de "reino das Astúrias" (na realidade uma parte da Galiza) e "reino de León" (inicialmente uma cidade galega).[9][12][219][220][221][222][223][224] Naquele momento, a procura no passado da "esencia nacional", levou ao estabelecimento de uma sequência segundo a qual o devir histórico de Espanha se iniciaria com o reino toledano dos visigodos,[lower-alpha 13] continuaria nas Astúrias, León, Castela, e culminaria na Espanha contemporânea.[378] Neste esquema ideológico o reino medieval da Galiza foi eliminado, empregando como justificação o facto de, em #ocasião, o nome do reino ser identificado com o da cidade na que se assentava o trovão.[107] Algo habitual nas chancelarias reais da época,[lower-alpha 14] e que não implicava que o território baixo a soberania do rei tivesse o mesmo nome que a residência régia.[379][375]

Também costuma ser apresentada como equivalente ao "reino de Astúrias" duas palavras presentes numa frase da Crónica Albeldense: "Asturorum Regnum divina providentia exoritur",[380] literalmente: "nasceu pela divina providência o reino dos ástures".[381] Assume-se que haja uma falha no texto porque "Asturorum" se traduz em "Asturores", não "Astures". Este erro gramatical, a rara definição étnica do reino, e a abundância de manipulações na documentação da época fazem existir dúvidas sobre a autenticidade da referência solitária.[382] De qualquer forma, constituiria uma exceção em séculos de documentos, como ocorre por exemplo com "Xp̃ianorum regnum" (reino dos cristãos), também da Albeldense, de modo que não pode ser considerado como denominação para o reino.[383]

No entanto, os historiadores ainda têm que recorrer a outras fórmulas maiores que lhes permitam guardar a documentação histórica e, desta forma, validar a existência dos reinos das Astúrias e de Leão em vez do galego; fórmulas como traduzir Galiza por "Galiza e Astúrias",[384] "Astúrias",[385] "León",[[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000070E-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>2005128-394|[386]]] "Castela-León"[387] ou "Cantabria"[388] conforme o caso, consideram que o papa e a sua chancelaria tinham apenas um "vago conhecimento dos assuntos políticos da Espanha", descrevendo como "anomalia" as aparições do reino e dos reis como galegos,[255] ou mesmo acusando alguma crónica de "confundir deliberada e repetidamente com a Galiza o reino de Leão".[389] Adicionalmente, o facto de estes dois espaços políticos e territoriais inventados serem tomados como referências pelos historiadores da arte e pelas ciências auxiliares da história para os seus objectos de estudo, dando origem a conceitos e termos erróneos, como a mal denominada arte asturiana, gera uma importante feedback com o qual a historiografia tradicional reforça sua tese. [[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000071E-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>201915-398|[390]]]

Na historiografia internacional, a influência do modelo espanhol é evidente na Enciclopédia Britânica, pois enquanto a 11.ª edição do ano de 1911, considerada uma das edições mais famosas pela sua erudição e estilo literário,[391] falava de Afonso III como o monarca do "reino conhecido como "da Galiza" ou "de Oviedo",[392] atualmente aparece apenas como rei das Astúrias.[393] Porém, também existem obras em que o nome do reino foi mantido, pelo menos durante determinados períodos. Desta forma, no atlas histórico The Penguin Atlas of Medieval History de Colin McEvedy, publicado pela primeira vez em 1961, na série de mapas políticos da Europa que incluem o período entre os anos 771 e 888, o reino é denominado Galiza. Da mesma forma, a Europa daquela época é mostrada politicamente na edição revisada que foi publicada em 1992 sob o título The New Penguin Atlas of Medieval History.[394][395] Outro exemplo é o mapa que representa a Europa política do século IX e que foi publicado num especial sobre a Idade Média do ano de 2015 da edição alemã da revista National Geographic.[396][397] [[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000737-QINU`"'<span_class="smallcaps">Andrade_Cernadas</span>'"`UNIQ--templatestyles-00000738-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>202025-406|[398]]] Porém, tanto na obra inglesa como na alemã, o reino é denominado Astúrias no período imediatamente anterior e Leão no período posterior.

Este paradigma histórico é mantido hoje, apesar de, motivado pelas denúncias de uma parte da historiografia moderna, haver um intenso debate em torno da questão.

Cronologia[editar | editar código-fonte]

Era moderna

O salientábel mapa de Fernando Ojea, 1603. Além de ter sido um dos primeiros independentes da Galiza, e de possuir um brasão galego que se tornou o padrão a seguir nos séculos seguintes, também dava conta da antiga extensão do reino.
  • 1572. Quando o nome e o território da Galiza já estavam restritos às suas dimensões atuais, o historiador Ambrosio de Morales utilizou o nome "Reino de Leão, Galiza e Principado das Astúrias" para um relato de uma viagem a estes reinos encomendada por Filipe II.[399]
  • 1603. O religioso Hernando Ojea, no texto incluído na sua obra cartográfica Descripción del reyno de Galizia, indicou que no passado os limites do reino galego iam da Biscaia às nascentes do Douro e destas até à sua foz, marcando a fronteira ao longo o curso do rio. Afirmou ainda que “com a mudança de governo, e com os tempos, só o que aparece neste mapa ficou com este nome”.[407]
  • 1608. O jesuíta Juan de Mariana utilizou a expressão “reino dos cristãos” em sua História Geral da Espanha.[408]
  • 1634. O clérigo Prudêncio de Sandoval percebeu implicitamente o território como um conjunto de reinos: Castela, Leão, Galiza e Portugal, não dando nome ao conjunto nas suas obras.[410]
  • 1662 O frade agostiniano Felipe de la Gándara indicou nas suas Armas e triunfos: feitos heróicos dos filhos da Galiza que "a Galiza foi a cabeça [...] de onde aqueles que hoje se chamam Velhos Castelhanos, Asturianos, Leoneses, Bascos e aqueles que vieram para Portugal fizeram um Reino" e que quando "os limites e os prazos variaram, o nome geral foi reduzido, e a Galiza ficou reduzida ao aperto em que hoje se encontra, [...] ambiciosa do título de Mãe destes Reinos".[411]
  • 1696. O erudito sevilhano Nicolás Antonio, na sua obra póstuma Bibliotheca hispana vetus, disse o seguinte sobre os reis da Galiza: "É um absurdo que ainda sejam chamados reis de Oviedo, porque há séculos são chamados de Galiza ou Leão, como é conhecido na epístola do Papa João a Alfonso, o Grande".[412]
  • 1730 O religioso português Manoel da Rocha dedicou um capítulo do seu tratado Portugal Renascido à, para ele, a surpreendente inclusão da província da Beira na Galiza no século X.[413] Após uma revisão das fontes históricas, o autor concluiu concluindo que a razão foi que da Galiza “tinham chegado os seus reis restaurando as terras de Portugal”.[414]
  • 1774 . Henrique Flórez utilizou o eufemismo de "reino dos cristãos" e "principado das Astúrias" nas suas obras, colecionando um título criado no século XIV para os herdeiros da coroa.[415]

Século XIX

  • 1820 O arabista José Antonio Conde y García, tradutor de diversas crônicas árabes, manteve-se fiel aos textos históricos que reconheciam a Galiza como o nome do reino cristão. O autor explica que “os árabes chamavam aos reis da Galiza o que chamamos de reis de Leão, Astúrias e Galiza”,[416] ao mesmo tempo que denunciava as traduções irregulares de alguns dos seus colegas.[417]
  • 1846 . O português Alexandre Herculano seguiu as denominações das Astúrias e de Leão marcadas pela historiografia espanhola, embora notando que os muçulmanos chamavam os monarcas residentes nas Astúrias de "reis da Galiza".[418]
Bandeira imaginária do "Reino das Astúrias" com a cruz da vitória.[i]
Embora não existam referências documentais que o apoiem, a historiografia espanhola sustenta a sua existência entre os séculos VIII e X.[383]
  • 1847 O geógrafo e estadista navarro Pascual Madoz, no seu conhecido Dicionário Geográfico-Estatístico-Histórico de Espanha e das Possessões Ultramarinas, apresenta sem prejuízo alguns condes da Galiza "quase ao mesmo nível do Rei de Oviedo", explicando assim o decisivo papel da nobreza galega,[422] e reconhece que os muçulmanos “apelidavam constantemente os reis da Galiza de os das Astúrias”.[423]
  • 1849. O historiador e jornalista Leopoldo Martínez Padín publica a sua obra Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia. Nela afirma, à luz das referências historiográficas, que os limites primitivos da Galiza cobriam metade da península[424] e que só atingiram os actuais na época de Afonso VI.[425]
  • 1850 e até 1867. Modesto Lafuente, autor de uma História enciclopédica de Espanha em 30 volumes, estabeleceu definitivamente o nome "reino das Astúrias", que continuaria a ser adoptado pelo resto da historiografia hispânica. Reino asturiano que as fontes históricas denominaram Galiza, como o próprio Lafuente reconheceu numa nota de rodapé,[426] e que admitiu estender-se da "Galiza à Bascónia".[427]
  • 1867 O arabista Miguel Lafuente Alcántara, tradutor do texto árabe Ajbar Machmúa, indicou no seu índice geográfico que Galiza é o nome que o texto utiliza para designar o reino dos cristãos da Península Ibérica.[428]
  • 1871 Benito Vicetto advertiu no quarto volume da sua <i id="mwCls">História da Galiza</i> que o nome errado do reino galego estabelecia um erro terminológico que “destruiria a pureza da história” para a posteridade.[429]
  • 1904 A autora germano-portuguesa Carolina Michaëlis de Vasconcelos alertou que a Galiza era o único nome pelo qual o território cristão peninsular era conhecido globalmente na Idade Média. Há evidências desse fato "na poesia épica germânica, nas sagas escandinavas, nos historiadores flamengos, nas canções francesas, na poesia popular inglesa, nas obras dos trovadores, nos poetas da Itália e nos autores árabes".[430]
  • 1921 O francês Louis Barrau-Dihigo publicou a sua tese de doutoramento sobre o reino asturiano ( Recherches sur l'histoire politique du royaume asturien (718-910)), tese que começava por indicar que se tratava de uma história "estritamente nacional e que afecta apenas o península", bem como "obscuridade e falta de fontes documentais".[431]
  • 1926 O académico Julio Puyol y Alonso questiona-se mesmo se realmente existiu um Reino da Galiza,[432] reconhecendo na sua luta para esclarecer esse facto que "na corte de Roma e de outros povos da Europa o nome do reino da Galiza foi dado a o estado cristão do noroeste"[433] e que Leão não passava de um território da Galiza.[434]
  • 1928 O medievalista Claudio Sánchez-Albornoz publicou o artigo A organização monetária primitiva de Leão e Castela . Nesta obra, o autor não explica a razão da profusa circulação das moedas conhecidas como gallicanos, gallicenses ou galleganos na Galiza do início da Idade Média. "Os homens do século 10 significariam galicanos sólidos da Galiza?" questiona-se, e apesar de encontrar escrito sobre elas serem "usadas em nossa terra ( usui terre nostre )" o autor ignora a evidência de que o nome da moeda deriva do nome do reino: "é difícil explicar que elas foram qualificadas como sólidos galeganos fabricados pelos reis de Leão para todo o seu reino e é muito duvidoso que os soberanos de Leão só cunhassem na Galiza".[435]
  • 1933 Armando Cotarelo Valledor publica uma premiada biografia de Afonso III na qual lhe é concedido o estatuto de rei da Galiza.[436] No entanto, apesar de afirmar que nunca houve uma conquista muçulmana do território galego[437] e de traduzir corretamente as fontes árabes e cristãs que apontam Afonso como rei da Galiza,[438][439] o autor assume que o reino galego dependia de Astúrias, para ele uma entidade diferente.[440] Uma edição fac-símile da obra foi publicada em 1991 sob o título Alfonso III el Magno. Último rei de Oviedo e primeiro da Galiza .
  • 1944 Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, numa carta a Claudio Sánchez-Albornoz, acusa-o e a Menéndez Pidal de "esconderem com malícia dos inimigos tudo o que a Galiza significou na Espanha de outros tempos".[441]
Ramón Menéndez Pidal nas filmagens do filme "El cid",[442] baseado no Cantar de Mio Cid, manuscrito de propriedade de sua família. O hispanista inglês Colin Smith, analisando as tintas do manuscrito com raios X,[443] mostrou que Pidal manipulou o documento retocando versos, alterando palavras e alterando a data que aparece no texto para fazê-lo parecer mais antigo do que realmente era .[444][445]
  • 1947 Ramón Menéndez Pidal, o grande promotor da ideia de Castela como núcleo da "nação" espanhola, comparou a "lacónica historiografia cristã" do período asturiano com a historiografia árabe cujos historiadores foram "precisos na cronologia, abundantes em detalhes, muito atento aos personagens secundários, mostrando ao longo de todo um poder de visão extenso e ao mesmo tempo penetrante."[446] Apesar disso, o autor optou por ignorar o entendimento político dos estudiosos árabes, substituindo o nome da Galiza pelos de Castela, Astúrias e Leão.
  • 1948 Américo Castro Quesada também retira o nome Galiza como próprio do reino medieval do norte da península, embora incluindo a advertência de que “os árabes chamavam todos os cristãos do norte de galegos”.[447]
  • 1949 O professor Antonio Cristino Floriano y Cumbreño indicou na sua obra Espanhol Diplomático do período Astur que o nome utilizado para designar o reino galego medieval nada mais era do que um "conceito político-geográfico".[448]
  • 1952 O catalão Ferran Soldevila, na sua História de Espanha, afirmou também que “os sarracenos também incluíam asturianos e leoneses sob o nome de galegos”.[449]
  • 1954 José Antonio Maravall, na sua obra El concepto de España en la Edad Media, reconheceu que tanto nas fontes cristãs como nas árabes todo o território cristão medieval era denominado Galiza.[450]
  • 1956 O historiador Claudio Sánchez-Albornoz, em Espanha, um enigma histórico, não conseguia compreender porque é que a língua galega era utilizada em todo o reino cristão medieval quando, para ele, a Galiza era ainda um território marginal.[141]
  • 1961 e 1992 . O atlas histórico O Atlas Penguin de História Medieval, de Colin McEvedy, nomeia o reino como Galícia na série de mapas políticos da Europa que cobre o período entre 771 e 888. Isto é mantido na edição revisada publicada em 1992 sob o título The New Penguin Atlas of Medieval History .[394][395]
  • 1963 O médico e historiador ribadavi Ruben García Álvarez lembrou, num artigo da revista Grial, que “Galiza foi o único nome utilizado pelas fontes latinas e árabes para falar da Espanha cristã”.[451]
  • 1970 O notário da Corunha Eduardo Menéndez-Valdes Golpe, na sua obra Separatismo e unidade – Um mito histórico, criticou a idealização de Castela levada a cabo pela historiografia espanhola, ao mesmo tempo que salientava que na realidade esta surgiu por separação do reino cristão medieval. Um reino chamado incorretamente de "Leon".[452]
  • 1981 Claudio Sánchez-Albornoz reconheceu na sua obra Estudos sobre a Galiza na Alta Idade Média que se tratava da Galiza e não de outro nome com que se encontrava nas fontes históricas por ele manuseadas.[453]
    Fotografia de Claudio Sánchez Albornoz . Este autor escreveu um artigo em 1974 intitulado “Sobre una epístola del Papa Juan IX a Alfonso III de Asturias”, ilustrativo do processo do medievalismo hispânico, pois no documento D. Afonso só é nomeado como rei da Galiza.[454][385]
  • 1981 A edição da crónica de Ibne Haiane, dos autores María J. Viguera, Federico Corriente e José María Lacarra, traduz "al-yalalika " (galego) por "leonês" e substitui "Yalliqiyya" (Galiza) por "León" (que aparece no texto como "Liyun").[455] No apêndice toponímico do livro os autores explicam que " Yilliqiyya " é "o território cristão então capitalizado em León".[[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000800-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>2005128-465|[456]]]
  • 1986. O arabista Elías Teres Sábada, na sua obra Materiais para o estudo da toponímia hispano-árabe: nomina fluvial, não hesita em traduzir "Yilliquiya " (Galiza)[65] por "Castela-Leão". Porém, no mesmo texto aparece "Qastalla"[457] traduzido corretamente por Castela.[387]
  • 1986. O filólogo Giuseppe Tavani, estudioso da poesia lírica galega medieval, afirmou no seu livro A poesía lírica galego-portuguesa que "a razão pela qual a poesia lírica expressada por esta entidade socioeconómica e superestrutural era galega e, pelo contrário, ainda é a ser explicado, não asturiano ou leonês".[142]
  • 1988. A historiadora ourensã Olga Gallego, na sua obraLa organización administrativa territorial de la antigua provincia de Ourense a mediados del siglo XVIII, ao fazer uma síntese histórica da organização territorial da Galiza, diz que "o território da Galécia romana e do posterior reino suevo incorpora o reino Asturleones" (em itálico no original), mas considerando e explicando que para Vicetto é uma monarquia galaica.[458]
  • 1995. No primeiro número da nova edição da revista Terra e Tempo, dedicada à história da Galiza, os historiadores Anselmo López Carreira e Luís Obelleiro Piñón, no artigo "A história "oficial" e a negação da Galiza", e também o historiador André Pena Graña, em "O reino da Galiza na Idade Média", alertam que o país galego era independente no período medieval e que a sua existência é negada ou distorcida pela historiografia oficial espanhola por não se enquadrar no modelo patriótico espanhol. O professor e político Francisco Rodríguez Sánchez adere a este novo paradigma historiográfico.[[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000813-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>_et_al.1995-468|[459]]]
  • 1995. O hispanista inglês Roger Collins, na sua obra A Conquista Árabe de Espanha: 710-797, afirmou que a união da Galiza com as regiões vizinhas "é geralmente chamada de Reino das Astúrias", embora "os detalhes históricos precisos sejam obscurecidos pelos mitos nacionais que levaram à construção da identidade espanhola moderna".[460]
  • 1996. O professor da Universidade de Cambridge, Colin Smith, publica o artigo “Galiza, todo um reino” em homenagem à professora Pilar Vázquez Cuesta. Nele, o autor analisa documentação de todos os tipos e origens verificando a projeção internacional do reino galego e a inexistência dos supostos reinos das Astúrias e de Leão. O surpreso professor especula sobre a possibilidade de tal fato se dever à “projeção do culto jacobeo” ou à “sobrevivência de textos da geografia clássica”.[461] Mais tarde, num texto póstumo publicado em 2000, o Professor Smith afirmará, falando da História Turpini, que "as razões da extrema proeminência da Galiza em toda a região (..) podem ser conjecturadas e não são tão absurdas como poderiam parece; este erro (que o reino de Leão se chamasse Galiza) não foi reduzido ao presente texto."[462]
  • 1996 e 2001 . O economista e político Camilo Nogueira Román publicou diversos artigos na revista A Trabe de Ouro,[463] obra ampliada em 2001 no livro A memoria da nación. O Reino da Gallaecia, no qual fez uma crítica à ideologia castelhana e denunciou o desaparecimento historiográfico do reino galego medieval.[464]
  • 1997 - 2003. O historiador Anselmo López Carreira, na obra colectiva Historia Xeral de Galicia, advertiu que o reino cristão do noroeste peninsular se chamava Galiza, não Astúrias ou Leão.[465] Este autor publicou posteriormente duas pequenas obras dedicadas ao reino galego: O Reino da Galiza em 1998 e Os Reis da Galiza em 2003, nas quais mais uma vez abordou este facto.[466]
  • c. 1997 Um conjunto de 18 fichas intitulado História compacta do Reino da Galiza e editado pela Galiza Nova teve como objectivo dar a conhecer o passado medieval galego, "oculto de forma interessada", bem como esclarecer e revelar as manipulações nele feitas, quando a Galiza era soberano e tinha uma situação cultural, política e economicamente normalizada. O historiador Anselmo López Carreira esteve novamente envolvido na preparação dos textos sobre o reino galego. [467]
  • 1999. O historiador galego Xosé Antonio López Teixeira publicava entre o 1999 e o 2001 três artigos n'A Trave de Ouro com os que conformaria o livro Arredor da conformación do reino da Galiza no ano 2003.[469] Posteriormente, em 2010, publicou A formação do reino da Galiza. Nestes trabalhos o autor realizou uma análise das origens do reino galego reconhecendo o seu correcto alcance e denominación.[470]
    • 2000 O cartunista Pepe Carreiro, historicamente assessorado pela equipe das Edições A Nosa Terra, escreveu e ilustrou uma história didática e divertida da Galiza para os mais jovens. Intitulado História da Galiza. A nossa história explica que, quando os muçulmanos acabaram com o reino visigótico e ocuparam toda a Península, exceto a Galiza e algumas zonas do norte, “o reino da Galécia ficou durante algum tempo sem rei”; que os “senhores da Galiza” estabeleceram uma nova monarquia, que passou a residir em cortes como Oviedo, Leão ou Compostela; e que a “Galiza” tinha limites muito mais elevados do que hoje, tanto no sul como no leste. Foi publicado em 2000[471] e reeditado em 2001.[472] Também foi realizada uma edição para a Fundação Caixa Galicia.[473] Em 2009, uma nova edição foi publicada em 2010.[474] Foi também publicada uma edição para o Conselho Provincial (Deputación) da Corunha.[475] Em 2012, Baía Edicións lançou a sua própria edição sob o título Historia de Galicia. Da vida nas cavernas ao acampamento nas praças . Os textos foram modificados: por um lado, foram suprimidas as expressões "reino da Gallaecia" e "senhores da Galiza", por outro, foi especificado que naquela época "Gallaecia", além da actual Galiza, incluía as Astúrias, León e Zamora a leste e até ao Pólo Sul de Coimbra.[476]

Século XXI

  • A publicação em 2005 do livro O reino medieval da Galiza de Anselmo López Carreira foi um ponto de viragem na consideração histórica do reino galego
    2001 Uma nova edição em castelhano do cronista ibne Haiane, de Mahmud Ali Makki e Federico Corriente,[477] traduziu "Gilliqiyah", termo que aparece no texto quatorze vezes, por "reino das Astúrias (e Leão)", quando "Astúrias" nunca aparece e Leão apenas uma vez e como cidade, não como reino.[478]
  • 2005. É publicado em castelhano o artigo «Pervivencia altomedieval (714-1080) de la “Gallaecia” suevo-visigoda (561-714)» de Manuel Carriedo Tejedo. Nele, o medievalista leonês defende que a Gallaecia suevo - visigótica permaneceu em vigor por vários séculos após a conquista muçulmana da Hispânia, iniciada no ano 711. [[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000850-QINU`"'<span_class="smallcaps">Carriedo_Tejedo</span>2005-488|[479]]] Este paradigma historiográfico já se manifestou na trajetória anterior do autor, por exemplo, em estudos como “Andalusíes en la “Gallaecia” (756/1009)” em 2004 ou «Los obispos de sedes foráneas, documentados en la “Gallaecia” altomedieval (711-1065)» em 2003.
  • 2005. O professor Anselmo López Carreira publicou o livro O reino medieval da Galiza no qual estudou detalhadamente a história do reino galego entre os séculos V e XV, denunciando a sua ocultação pela historiografia nacionalista espanhola.[480] A obra teve segunda e terceira edições em 2008 e 2020 respectivamente.
  • 2007 A investigadora do CSIC Ana María Carballeira Devasa publicou o livro Galicia y los gallegos en las fuentes arabes medievales. Analisa a obra de mais de cinquenta autores árabes, dos séculos VIII ao XV, certificando que para os muçulmanos a Galiza era o espaço territorial ocupado pelos cristãos no norte da península.[482]
  • 2008 O escritor Miguel-Anxo Murado publicou em castelhano a sua obra informativa Otra idea de Galicia na qual dedicou um capítulo ao desaparecimento da Galiza do cânone historiográfico hispânico[4] e analisou a interpretação errada dada ao seu período medieval.[483] Em 2013 publicou-o em galego.
  • 2008 O medievalista Carlos Baliñas Pérez, autor que utilizou a terminologia estabelecida por Modesto Lafuente ao longo da sua carreira, reconheceu no livro O condado de Lemos na Idade Media que o nome "Reino de Astúrias" dado ao reino medieval galego nada mais é do que uma convenção.[484] Apesar de reconhecer a incorrecção do termo, este historiador mostrou-se disposto a continuar a utilizá-lo numa entrevista em 2016.[485]
  • 2008 O historiador José Manuel Barbosa publica o Atlas Histórico da Galiza, e o seu contorno Geográfico e cultural. Na obra, recorrendo a 84 mapas e 70 textos descritivos, o autor descreve as alterações nos limites do território galego desde a época pré-romana, destacando o papel predominante do reino galego medieval na Península Ibérica.
  • 2011 . O medievalista Armando Besga Marroquín afirmou no artigo "El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias" que tal reino não aparece documentado, e que a fórmula reinante nas Astúrias com a qual por vezes se justifica a sua existência nada mais é do que uma forma de datar os diplomas.[486] E apesar de afirmar que segundo as fontes históricas o reino deveria chamar-se Galiza,[487] o autor termina concluindo que na realidade este reino carecia de nome próprio.[488]
  • 2011. O historiador e teólogo Francisco Carballo publica uma breve história da Galiza na qual denuncia a suplantação do reino galego pelas inexistentes entidades políticas das Astúrias e de Leão.[490]
  • 2013. O professor Robert Portass da Universidade de Lincoln[491] publica o artigo All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950. No texto, o medievalista indica que “por razões complexas relacionadas com o percurso da historiografia espanhola ao longo do século XX, a região da Galiza foi vista como politicamente periférica” e defende a sua posição política central durante os séculos IX e X[492]
  • 2015. O especial da edição alemã da revista National Geographic dedicada à Idade Média de Janeiro deste ano representa a Europa política do século IX através de um mapa em que Galiza é o nome do reino.[397][396]
  • 2015. O historiador David Pérez López publica uma História da Galiza na qual afirma que durante a Idade Média a Galiza “tornou-se um reino independente que alternava a sua capital entre Leão e Oviedo, cidades então pertencentes à Galiza”.[493]
  • 2018. O historiador cántabro Víctor Manuel Aguirre Cano, no seu trabalho La construcción de la realeza astur: poder, territorio y comunicación em la alta edad media, assinala que "nunca houve um reino das Astúrias ou de Leão, senão que foram convenções posteriores da historiografía" e que "desde fora do regnum #se chamou frequentemente Galiza, ou reino da Galiza".[383]
  • 2019. O historiador Isidro Dubert salienta que o paradigma historiográfico defendido especialmente por Anselmo López Carreira, que sustenta a existência de um reino da Galiza que incluía as Astúrias, parte da Cantábria, Leão e norte de Portugal, é correcto, porque é referendado pelas fontes contemporâneas do seu tempo. Sublinha também que o reino galego era tão real quanto a subsequente distorção histórica que sofreu da historiografia espanhola, que curiosamente o ligou de forma subsidiária, primeiro, às Astúrias e depois a Leão.[494]
    Logotipo do I Congresso Internacional do Reino Medieval da Galiza Regnum totius Gallaeciae
  • 2020 É publicado o livro O reino medieval da Galiza. Crónica de uma memória dos historiadores Xosé Miguel Andrade e Anselmo López Carreira. Como afirma o professor Isidro Dubert no seu prefácio, o livro tenta explicar o papel que a Galiza desempenhou na história peninsular entre os séculos V e XIII, uma explicação que envolve questionar a utilização de fontes históricas feitas pelos historiadores espanhóis desde o século XIX para "esconder a existência do antigo reino da Galiza e impulsionar naqueles séculos a suposta importância do reino de Leão".[502]
  • 2021. O historiador José Manuel Barbosa publica em dois volumes a sua obra A évolution histórica dos limites da Galiza, texto em que se analisam as modificações das fronteiras galegas ao longo da história desde um ponto de vista centrado na Galiza que confronta as posições da historiografia tradicional.[503]
  • 2022. O ensaísta e estudioso Francisco Rodríguez Sánchez publica A relevancia do reino galego medieval, tomo I da sua obra Umha etapa estelar e conflitiva da Galiza (a segunda metade do século XIV). Nele expõe a eliminação e deturpação do Reino da Galiza pela historiografia espanhola, isto é, por exemplo, como a sua existência como entidade política independente é ocultada ou mesmo chamada de Reino das Astúrias. Explica também que o reino galego foi o primeiro da Península e os seus reis eram galegos.[504][505]
  • 2022. De 19 a 22 de setembro, realizou-se no Museu do Povo Galego o primeiro Congresso Internacional do Reino da Galiza,[506] com o objetivo expresso de acabar com a sua ocultação.[507]

Notas[editar | editar código-fonte]

Mídias externas

Referências[editar | editar código-fonte]

Veja também[editar | editar código-fonte]

Mídias externas

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

  • López Carreira, Anselmo; Obelleiro Piñón; Pena Graña; Rodríguez Sánchez; Freixeiro Mato (1995). Galiza, nun período histórico de seu. Col: Terra e Tempo, n.º 1 (2.ª época). [S.l.: s.n.] ISSN 1575-5509  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo3= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo2= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo5= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo4= at position 1 (ajuda)
  • Colin Smith, Christopher (1996). Galicia, todo un reino. [S.l.: s.n.] pp. 735–744. ISBN 84-8121-476-0  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • VV. AA. (c. 1997). História compacta do Reino da Galiza. Compostela: [s.n.] 
  • Nogueira Román, Camilo; Freixeiro Mato; Martínez Pereiro; Carballo Carballo (1998). Polo Reino de Galiza. [S.l.: s.n.] ISSN 0213-3105  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo2= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo4= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo3= at position 1 (ajuda)
  • Ferreira Priegue, Elisa (1999). «La identidad de Galicia, en la ficción y en la realidad, en la Europa medieval» (PDF). 11: 65-83. ISSN 1137-9669  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda)
  • Nogueira Román, Camilo (2001). A memoria da nación. O reino de Gallaecia. [S.l.: s.n.] ISBN 84-8302-656-2  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • López Teixeira, Xosé Antonio (2003). Arredor da conformación do reino de Galicia (711-910). Reis, series e liñaxes galegas nos séculos VIII e IX. Cara a unha nova interpretación histórica das orixes. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9562-278-5  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Carriedo Tejedo, Manuel (2005). «Pervivencia altomedieval (714-1080) de la "Gallaecia" suevo-visigoda (561-714)» (PDF). Memoria Ecclesiae (em espanhol) (27. Actas del XIX Congreso de la Asociación celebrado en Santa Cruz de Tenerife y Las Palmas (15 al 20 de septiembre de 2003)): 553-590. ISSN 2792-3525  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda)
  • López Carreira, Anselmo (2005). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-8341-293-0  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-0008-576-6  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Murado López, Miguel-Anxo (2008). Otra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 84-8306-771-4  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda) Publicado tamén en galego: Murado, Miguel-Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9992-346-8  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Barbosa Álvares, J. M.; Gonçales Ribeira (2008). Atlas histórico da Galiza. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-936218-1-0  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo2= at position 1 (ajuda)
  • Harguindey Banet, Henrique (2009). La Galice, dez séculos de olladas francesas. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9887-125-8  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • López Teixeira, Xosé Antonio (2010). A formación do reino de Galiza (711-910). [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9279-276-4  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Besga Marroquín, Armando (2011). «El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias». 41 (130): 135-206  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda)
  • Murado López, Miguel-Anxo (2013). La invención del pasado. Verdad y ficción en la historia de España. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-8306-853-3  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • López Teixeira, Xosé Antonio (2013). Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-1540-078-3  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • López Carreira, Anselmo (2013). Historia de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9914-532-7  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Portass, Robert (2013). «All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950» (21): 283-306  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda)
  • VV. AA. (2016). Dubert García, ed. Historia das historias de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9121-001-6  templatestyles stripmarker character in |editor-sobrenome= at position 1 (ajuda)
  • Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF) (12): 37-92  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda)
  • Carriedo Tejedo, Manuel (2020). «Gallaecia y Galicia (2)» (PDF) (13): 115-234  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda)
  • López Carreira, Anselmo (2019). Arte e escritura na Galicia medieval. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9121-561-5  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Andrade Cernadas, Xose Miguel; López Carreira (2020). O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9121-689-6  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo2= at position 1 (ajuda)
  • Barbosa Álvares, Jose Manuel (2021). A evolução histórica dos limites da Galiza. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-16545-50-6  templatestyles stripmarker character in |primeiro= at position 1 (ajuda); templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  • Rodríguez Sánchez, Francisco (2022). Unha etapa estelar e conflitiva de Galiza (a segunda metade do século XIV). Tomo I: A relevancia do reino galego medieval. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-949659-4-4  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
Mídias externas

Outros artigos[editar | editar código-fonte]

Ligações externas[editar | editar código-fonte]

Referências[editar | editar código-fonte]

  1. a b de Tours, Gregorio. Historia Francorum. VI. [S.l.: s.n.] p. 43. Galliciensim regnum 
  2. «"A forma en que se construíu o paradigma da historia de España foi un camiño no que Galicia ficaba á marxe"». 27 de setembro de 2022  Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda); Parâmetro desconhecido |ligazón-autor= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); templatestyles stripmarker character in |apelidos= at position 1 (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  3. Non existe na realidade documento ningún que suprima o reino de Galicia; por conseguinte, este mantense dentro da coroa española.[2]
  4. a b Murado, Miguel-Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 50 
  5. López Ferreiro, Antonio (1882). Monumentos antiguos de la iglesia compostelana. [S.l.: s.n.] p. 49. in tota Galliciae regione (Braga, Lugo, Dumio, Britonia (Mondoñedo), Iria (Compostela), Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, Astorga, Tui, Idaña, Viseu) 
  6. «MVNITA GALLICA PAX - Moedas galegas». 22 de fevereiro de 2020. Consultado em 17 de outubro de 2020. Arquivado do original em 17 de outubro de 2020 
  7. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 27 
  8. De haeresi et historia Priscillianistarum (em Latín). [S.l.: s.n.] 447. (..) et Bracarensibus synodis in Galliciae regnis apostolicae sedis decreto habitis" "(..)ad alia concilia in Galliciae regno  Parâmetro desconhecido |data-arquivo= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |url-arquivo= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |url-morta= ignorado (ajuda)
  9. a b Romero Masiá, Ana María; Pose Mesura (1988). Galicia nos textos clásicos. [S.l.: s.n.] p. 145. Cantabri et Astures Gallaecie provinciae portio sunt 
  10. Florez (ed.). España Sagrada. 16. [S.l.: s.n.] in Asturicense urbe Gallaeciae 
  11. Torres Rodríguez, Casimiro (1982). La Galicia romana. [S.l.: s.n.] pp. 108–110 
  12. a b De Sevilla, Isidoro. Etymologiae (em latín). [S.l.: s.n.] regiones partes sunt provinciarum […] sicut in Gallicia Cantabria, Asturia 
  13. Florez, ed. (1759). España Sagrada. 24. [S.l.: s.n.] p. 6. regiones partes sunt provinciarum […] sicut in Gallicia Cantabria, Asturia 
  14. «Concilium Bracarense I». Consultado em 14 de outubro de 2019. Cum Galliciae provinciae episcopi 
  15. Florez (ed.). España Sagrada. 4. [S.l.: s.n.] in tota Gallaeciae regione 
  16. a b Crónica Albeldense. [S.l.: s.n.] 
  17. Andrade Cernadas; López Carreira (2020). O reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria. [S.l.: s.n.] p. 45 
  18. Scott (ed.). Forum judicum (PDF) (em Inglés). [S.l.: s.n.] Where any scandal arises within the limits of Spain, Gaul, Galicia, or in any other province of our kingdom […] 
  19. Tejada y Ramiro, Juan (1861). Colección de cánones y de todos los concilios de la iglesia de la iglesia de España y de America. 2. [S.l.: s.n.] p. 230. Per omnes ecclesia Spaniae, Galliae vel Galliciae 
  20. Tejada y Ramiro, Juan (1850). Coleccion de canones y de todos los concilios de la iglesia española. [S.l.: s.n.] p. 516. In provinciam Galliae vel Galliciae atque in omnes provincias Hispaniae 
  21. Bronisch, Alexander Pierre (2006). «El concepto de España en la historiografía visigoda y asturiana» (PDF). Norba: Revista de historia (em espanhol) (19): 9-42, en 11. ISSN 0213-375X 
  22. Biclarensis, Iohannes (590). Chronicon. [S.l.: s.n.] Sancta synodus episcoporum totius Hispaniae, Galliae et Gallaetiae in urbe Toletana 
  23. a b Chonicon Albeldense. [S.l.: s.n.] 881. Braga metrópole, Dumio, Porto, Tui, Ourense, Iria, Lugo, Britonia e Astorga 
  24. Chonicon Albeldense (PDF). [S.l.: s.n.] Ano 881: Item notitia episcoporum cum sedibus suis. (Sé rexia (Oviedo), Braga, Lugo, Dumio, Mondoñedo (Britonia), Iria (Compostela), Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, León, Astorga)  Verifique data em: |ano= (ajuda)
  25. A evolução histórica dos limites da Galiza. [S.l.]: Através Editora. 2021  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  26. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 144–145. o dominio musulmán de España excluía, por definición, a Galicia 
  27. Maíllo Salgado, Felipe (2011). Acerca de la conquista árabe de Hispania. Imprecisiones, equívocos y patrañas. [S.l.: s.n.] (em castelhano": 'La ocupación musulmana del cuadrante noroeste peninsular nunca se dio (no hay prueba de que en los primeros años de la conquista llegara ejército alguno por Galicia o áreas adyacentes) y el poblamiento bereber no tuvo apenas consecuencias por su brevedad 
  28. Portela, Ermelindo; Pallares (1996). Galicia á marxe do Islam. I. [S.l.: s.n.] p. 441. […] a continuidade dos lugares habitados e a permanencia das súas estruturas organizativas tanto económicas coma políticas reúnen a triple característica da fiabilidade, a claridade e a abundancia 
  29. Carballo, Francisco (1995). A igrexa galega. [S.l.: s.n.] p. 38 
  30. «Fuentes Documentales Archivísticas» (PDF) (em Latín). Consultado em 19 de agosto de 2022. Arquivado do original (PDF) em 19 de agosto de 2022. pretio proinde XVm solidos gallicarios usui terre nostre 
  31. «Fuentes Documentales Archivísticas» (PDF) (em Latín). 900. Consultado em 19 de agosto de 2022. Arquivado do original (PDF) em 19 de agosto de 2022. accepi de uobis precio id est, cauallo dosno de IIIIor solidos gallicanos et IIos solidos de alio precio, sub uno VIes solidos gallicanos que uos mihi dedistis et ego accepi et de precio 
  32. «Fuentes Documentales Archivísticas» (PDF) (em Latín). 905. Consultado em 19 de agosto de 2022. Arquivado do original (PDF) em 19 de agosto de 2022. et ccepimus de te pretium quod nobis bene complacuit XXV solidos gallicenses in pannos uel argento et boves 
  33. «Fuentes Documentales Archivísticas» (PDF) (em Latín). 941. Consultado em 19 de agosto de 2022. Arquivado do original (PDF) em 19 de agosto de 2022. et IIIIor lenzos lineos, ceuaria et sicera in simul VII solidos gallicanus, quod precium bene nobis complacuit, et de ipso precio apud 
  34. Costa, Miguel. «Solidos Galicenses». Consultado em 19 de agosto de 2022 
  35. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 215. 3 
  36. a b de Gembloux, Sigeberto (1105). Chronicon sive Chronographia (em Latín). [S.l.: s.n.] p. CLX. Regnum vero tertiae partis hispaniarum, quod dicitur Gallitiensium, quod nec tunc Wisigothae, nec postea Saraceni potuerunt subigere, adhuc viget incolume, et Dei protegente fide manet inexpugnabile 
  37. Lévi Provençal/García Gómez, ed. (1981). Las memorias de abd allah, último rey zïrí de Granada destronado por los Almorávides (1090). [S.l.: s.n.] p. 158 
  38. Agricola, Georgius (1538). Oratio de Bello adversus Turcam (em Latín). [S.l.: s.n.] p. 113. Saraceni […] cum ingenti exercitu in Hispaniam irruunt omnem terram excepta Gallicia depopulantes. 
  39. Al-Makkari, Ahmed ibn Mohammed (2002). The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (em inglês). I. [S.l.: s.n.] p. 291 
  40. a b c Murado, Miguel-Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 59. Na xeografía normanda distínguese entre "Spanland, Galizuland e Skarland" 
  41. «ONLINE LATIN DICTIONARY - Latin - English». Consultado em 9 de julho de 2020. province of Spain Tarragonensis, now Galicia 
  42. «ONLINE LATIN DICTIONARY - Latin - English». Consultado em 9 de julho de 2020 
  43. Menéndez Pelayo, Marcelino (1880). Historia de los heterodoxos españoles (em espanhol). 1. [S.l.: s.n.] p. 457 
  44. Rivera Recio, Juan Francisco (1980). El adopcionismo en España. [S.l.: s.n.] p. 59 
  45. Flórez, ed. (874). España Sagrada (em Latín). 29. [S.l.: s.n.] quantum episcopus in partibus Septimania atque Gallaeciae 
  46. Simonet, Francisco Javier (1903). Historia de los mozárabes de España. [S.l.: s.n.] p. 898. Braga, Dumio, Porto, Tui, Ourense, Lugo, Britonia, Astorga, Iria, Boticas 
  47. López Ferreiro, Antonio (1882). Monumentos antiguos de la iglesia compostelana. [S.l.: s.n.] p. 49. Braga, Lugo, Dumio, Britonia, Iria, Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, Astorga, Tui, Idaña, Viseu 
  48. Coleccion diplomatica del Monasterio de Sahagun. 2. [S.l.: s.n.] 1976. Diplomas dos anos 904 e 922: "... in hunc locum Calzata, que est sita super ripam fluminis cui nomen est Zela, in finibus Galleciae./ sobre o rio chamado Cea nos límites de Galicia 
  49. Escalona, Romualdo (1782). Historia del Real Monasterio de Sahagún. [S.l.: s.n.] p. 467. Documento nº 613. Marzo de 1060: "...uel collegio fratrum Sancti Facundi et Primitivi, in finibus Gallecie, super ripam amnis Ceia... 
  50. Santos Coco (ed.). Historia silense. [S.l.: s.n.] p. 77. ultra fluvium Mondego qui utramque a Gallecie 
  51. Baliñas Pérez, Carlos (2014). A flumine Mineo usque in Tagum: Os camiños diverxentes de Galicia e Portugal na alta idade media (700-1100) (PDF). [S.l.: s.n.] p. 42. monte Lauribano in finibus Gallecie 
  52. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 242 
  53. Carriedo Tejedo, Manuel (2009). «Relaciones ultrapirenaicas de la Provincia "Gallaeciae" (714-1074)» (PDF). Rudesindus (5): 81. per diversa Galliciae loca inclaruit, atque sanctitatis fama regi illius prouinciae innotuit 
  54. Tierra de nadie. Sociedad y poblamiento entre el Duero y el Sistema Central (siglos VIII-XI) (PDF) (Tese) (em espanhol). 2016 
  55. Martínez Díez, Gonzalo (2005). El condado de Castilla (711-1038). La historia frente a la la leyenda (em espanhol). I. [S.l.: s.n.] p. 356. ISBN 84-95379-95-3. regione Galliciae 
  56. a b Prose, ONP: Dictionary of Old Norse. «ONP: galizuland sb. n. place-name» (em inglês). Consultado em 9 de julho de 2020 
  57. Prose, ONP: Dictionary of Old Norse. «ONP: spánland sb. n. place-name» (em inglês). Consultado em 9 de julho de 2020 
  58. López Ferreiro, Antonio (1899). Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela. 2. [S.l.: s.n.] p. 148. naves Normanorum in Gallaecia venerunt 
  59. Annales Bertiniani. [S.l.: s.n.] p. 441. Nordomanni per Garrondam Tolosam usque proficiscentes, praedas passim inpuneque perficiunt. Unde regressi quidam Galliciemque adgressi (..) / Os normandos subiron polo Garona até Tolosa (..). De volta dalí algúns aproximáronse a Galicia(..) 
  60. Prose, ONP: Dictionary of Old Norse. «ONP: jakobsland sb. n. place-name» (em inglês). Consultado em 24 de fevereiro de 2020 
  61. «Orknøboernes saga (Ægidius) - Sagatekst – heimskringla.no». Consultado em 11 de novembro de 2019. Galicien 
  62. «Saga Sigurðar jórsalafara, Eysteins ok Ólafs – heimskringla.no». Consultado em 11 de novembro de 2019. Galizuland 
  63. «Knytlinga saga – heimskringla.no». Consultado em 11 de novembro de 2019. Galizuland 
  64. Jómsvíkíngasaga ok Knytlínga (em Islandés). [S.l.: s.n.] Ülfr, hann var jarl i Danmörk, hann var her-mathr mikill; hann fór í vestrviking ok vann Galizuland ok eyddi okgerthi thar mikinn hernath: thví var hann kallathr Galizu-Ülfr 
  65. a b c Huici Miranda, A. (1 de outubro de 2010). «Ḏj̲illīḳiyya». Encyclopédie de l’Islam (em francês). Galice. Région Nord-est de la péninsule Ibérique 
  66. «Encyclopédie de l'Islam en ligne (EI-2 French)». referenceworks (em inglês). Consultado em 26 de abril de 2024 
  67. Lewis, B. (24 de abril de 2012). «Ifrand̲j̲». Encyclopaedia of Islam, Second Edition (em inglês) 
  68. Barrau-Dihigo, Louis (1989). Historia política del reino asturiano. [S.l.: s.n.] pp. 61–62 
  69. García Sanjuán, Alejandro (2006). «La caracterización de al-Andalus en los textos geográficos árabes orientales (siglos IX-XV)» (PDF). Norba: Revista de historia (em espanhol) (19): 43-59, en 45-46. ISSN 0213-375X 
  70. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 59 
  71. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. Los gallegos(-yalaliqa-)son... entre las naciones vecinas de al-Andalus la más peligrosa... el reino de los gallegos... el mayor peligro 
  72. O emir de Córdoba assinou em latim como Rex Hispaniae. Os muçulmanos cunhavam moeda bilíngue em árabe e latim onde Alandalus era chamado Span(ia).
  73. Fulgosio, Fernando (1869). Crónica de la provincia de Zamora (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 36 
  74. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] pp. 63–64 
  75. a b Maíllo Salgado, Felipe (2002). La época de la monarquía asturiana: actas del Simposio celebrado en Covadonga (em espanhol). Oviedo: [s.n.] pp. 229–249, en 232. ISBN 84-89645-65-5. Las ciudades fronterizas (ṯugūr) [de al-Andalus con el país] de los gallegos (ŷalāliqa) son: Mérida, Nafza, Guadalajara y Toledo. Y la ciudad de los gallegos que está contigua a la frontera de Al-Andalus se llama Zamora. Y la mejor gente (ʿazīm) de los gallegos reside en una ciudad lejana del país de al-Andalus, llamada Oviedo 
  76. Hawqal, Ibn. Configuración del Mundo (PDF) (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 9. […] Roma, Calabria, Lombardía, Francia y Galicia; el territorio restante pertenece a los árabes, bajo la dominación de los señores de España 
  77. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] pp. 63–77. (1.2.2. Galicia en la geografía peninsular) 
  78. Hawqal, Ibn. Configuración del Mundo (PDF) (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 11. A fronteira (de España) corre a partir dor arredores do país de Galicia, a través da provincia de Santarem, Lisboa... 
  79. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (12): 70. no (..) extremo de Galicia chega a Coimbra, perto de terra musulmá 
  80. Jaubert, Pierre Amédée (1840). Géographie d'Édrisi (PDF) (em francês). 2.º. París: [s.n.] p. 226. De la Galice dépendent Ségovie, Léon, Soria, Burgos… 
  81. Annales Sangallenses Maiores. [S.l.: s.n.] 939. in regione Galliciae 
  82. Al-Himyari. Lévi Provençal, ed. Kitab al-Rawd al-Mitar (em Francés). [S.l.: s.n.] p. 121. Parmi les nations avec lesquelles les habitants d’al-Andalus étaient em hostilités, les Galiciens formaient la plus puissante; bien que les Francs (Ifranya) fissent aussi la guere aus Mususlmans, les Galiciens constituaient leurs plus redoutables ennemis. 
  83. a b Portela, Ermelindo (2016). Diego Gelmírez (c. 1065-1140). El báculo y la ballesta (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 86. no sería exacto, ateniéndonos al texto de la crónica gelmiriana, hablar del reino de León, si damos a la expresión una proyección territorial 
  84. Murado, Miguel Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 59. Hispaniis et Gallicis regionibus 
  85. López Teixeira, Xosé Antonio (2010). A formación do reino de Galiza (711-910). [S.l.: s.n.] p. 15 
  86. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] pp. 65–66 
  87. Dubert, ed. (2016). Historia das historias de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 105–106 
  88. Alfonso VI: Imperator totius orbis Hispanie. [S.l.: s.n.] 2011. p. 17 
  89. Estudios sobre Galicia en la temprana Edad Media. [S.l.]: Fundación Barrié de La Maza. 1981. ISBN 8485728106. nin as fontes cronísticas dignas de fe, nin os documentos auténticos dos séculos IX e X xamais intitulan non xa 'Imperator Hispaniae' nin sequera 'Rex Hispaniae' a ningún soberano asturleonés  Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxinas= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  90. de Almeida, Fortunato (1922). Historia de Portugal. 1. [S.l.: s.n.] O pérfido galego Afonso Henriques, senhor de Coímbra, maldito de Deus 
  91. Florez (ed.). España Sagrada. 22. [S.l.: s.n.] (Ano 1071) "in utrisque territoriis, sic in Limia, quomodo in Portugali 
  92. Ribeiro, João Pedro (1819). Dissertações chronologicas e criticas sobre a historia e jurisprudencia ecclesiatica e civil de Portugal. 4. [S.l.: s.n.] p. 22. Dos cinco documentos (..) dos fins do século XI se ve que D. Affonso VI. figurava no territorio de Portugal como Rei de Galiza 
  93. Ximenez de Rada. Fernandez Valverde, ed. De rebus Hispaniae. [S.l.: s.n.] p. 200. Alcorexi (Almançor), rei dos agarenos, asolou esa parte de Galicia que agora se chama Portugal 
  94. de Soria, Juan (1217-1239). Cronica latina de los reyes de Castilla. [S.l.: s.n.] p. 7. as instanciam Fernandi comitis de Gallecia 
  95. González, Julio (1943). Regesta de Fernando II. [S.l.: s.n.] p. 20 
  96. A formación do reino de Galiza (711-910). [S.l.]: Toxos Outos. 2010  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  97. «O onomástico Trás-os-Montes - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa». foram decerto os povos do Minho que deram o nome a Trás-os-Montes, pois esta província lhes fica para lá dos montes do Gerês, Cabreira, etc. Os Trasmontanos deviam naturalmente chamar à sua terra Aquém dos Montes;  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  98. A "terra de foris" era o espazo de expansión da monarquía galaica. A partir do século X conformou o chamado "territorio legionense".[96] Unha similar denominación recibía (e recibe) o territorio alén da Serra do Xurés, a terra de "tras os montes"[97]
  99. a b Sánchez Albornoz, Claudio. Ante a Historia Compostelá. [S.l.: s.n.] terra de foris, como chamaban os galegos os páramos de León e as chairas de Castela 
  100. Montenegro Valentín, Julia (1999). «Merinos y tenentes en el "territorivm legionense"» (PDF). Anales de la Universidad de Alicante: Historia medieval (em espanhol) (12). Consultado em 01 de decembro de 2020. Arquivado do original (PDF) em 14 de novembro de 2017. al convertirse la ciudad de León desde principios del siglo X en centro neurálgico del Reino, fuera entonces la expresión «territorium legionense» genérica, y aludiera, sin mayores precisiones, a las tierras situadas en el entorno de la sede regia. […] serían en general las tierras situadas al otro lado de los Montes.  Verifique data em: |acessodata= (ajuda)
  101. El mejor alcalde, el rey. [S.l.]: Cambridge University Press. 1949. ...en Léon, en un pueblo de Galicia  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  102. Falque Rey, ed. (1994). Historia Compostelana (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 183 (c.479). Di o texto latino Alpes (reginam Alpes transcendisse) co sentido que ten o termo de "montes" (en xeral). Posibelmente se trate dos montes do Cebreiro que separan Galicia de León 
  103. Falque Rey (ed.). Historia Compostelá. [S.l.: s.n.] pp. 203–205. ... despois de que teñan regresado, non pasarán as montañas de Galicia (Galitie Alpes) para viren aqui en expedición. 
  104. Estepa Díez, Carlos (1987). Castilla y León, consideraciones sobre su historia. Los nombres, los territorios y el proceso histórico. [S.l.: s.n.] p. 17 
  105. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 377 
  106. Jular Pérez-Alfaro, Cristina (1990). Los adelantados y merinos mayores de León (Siglos XIII-XV). [S.l.: s.n.] pp. 55–58. si se habla en terminos políticos aplicados a la época, hai que ser mas rigurosos y matizar esa "concepción globalizadora del reino de León" 
  107. a b «Xosé Antonio López Teixeira: "A liña oficial de investigación da USC fai historia de España desde Galicia"» (em galego). 27 de outubro de 2014. Consultado em 20 de outubro de 2020. A gran confusión da que viviron os historiadores oficiais españois foi querer facer crer que cando un rei asinaba en León ou en Oviedo estaba a referirse a un nome do reino. Non, o reino era de Galicia. E así foi até o século XIII. 
  108. a b da Silva Lopes (ed.). Relação da derrota naval, façanhas, e successos dos cruzados que partírão do Escalda para a Terra Santa no anno de 1189. [S.l.: s.n.] Considerandum etiam quod cum sint quinque regna Hispanorum, vedelicet Aragonense, Navarrorum, et eorum qui specificato vocabulo Hispani dicuntur, quorum metropolis est Toletum, item incolarum Galiciae et Portugalensium... 
  109. a b Uraugiensis, Ekkehardus. Hierosolymita and World Chronicle (em Inglés). [S.l.: s.n.] one hundred thousand men were appointed to the immediate service of God from Aquitaine and Normandy, England, Scotland, Ireland, Brittany, Galicia, Gascony, France, Flanders, Lorraine, and from other Christian peoples, 
  110. a b López Ferreiro, Antonio (1901). Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela. 4. [S.l.: s.n.] p. 75. Adefonsi imperatoris Yspanie et Gallecie 
  111. a b Smith, Colin (1996). Galicia, todo un reino (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 740. «Inde terra Gallecianorum, transitis horis Legionis’, es la única mención de León, y el autor parece no saber que es reino o imperio» 
  112. Monsalvo Antón, José M.ª (2010). «La imagen de las ciudades y regiones altomedievales de León y de Castilla en las Crónicas Generales (de Sampiro a la Estoria de España. Studia Historica. Historia Medieval (em espanhol). 28: 83-123, en 86. ISSN 0213-2060 
  113. Santos Coco, ed. (1921). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 50 
  114. a b Le Morvan, Gaël (decembro de 2012). «Reinos e imperio: la Historia legionensis (llamada silensis) y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica». e-Spania (em espanhol) (14). ISSN 1951-6169. doi:10.4000/e-spania.21681  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  115. Martin, Georges (xuño de 2012). «Toponimia y "avidez de los reyes": doble lexicalización de los territorios hispanos en la Historia legionensis (llamada silensis. e-Spania (em espanhol) (13). ISSN 1951-6169. doi:10.4000/e-spania.21070. León como Legionis regnum (reino de León), como legionense regnum (reino leonés) e incluso, aunque escasamente, como Legionensium regnum (reino de los leoneses)”, “Ahora bien: gran parte de los empleos citados proceden de Sampiro”, “muchas más veces que un reino, la palabra Legione denota, en esta y otras fuentes […], la ciudad de León  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  116. Carvajal Castro, Álvaro (xuño de 2014). «La construcción de una sede regia: León y la identidad política de los reyes asturleoneses en la crónica de Sampiro y en los documentos». e-Spania (em espanhol) (18). ISSN 1951-6169. doi:10.4000/e-spania.23714. Se ha tendido, además, a llevar a cabo una identificación metonímica entre la ciudad [León] y el reino  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  117. Escalona, Julio (decembro de 2012). «La geografía de la Historia Legionensis (antes llamada Silensis). Ensayo de análisis». e-Spania (em espanhol) (14). ISSN 1951-6169. doi:10.4000/e-spania.21620. en la mayor parte de los casos la Gallecia de HL coincide claramente con el reino de León”, “Establece una identificación sistemática entre un centro de poder (León) y un reino al que suele denominar Gallecia  templatestyles stripmarker character in |autor= at position 1 (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  118. a b Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 57. et regem alium nomine Veremudum super se erexerunt, qui fuit ordinatus in sede sancti lacobi apostoli 
  119. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 62. Qui profecto Veremudus, post ubi in finibus Gallecie arcem regni adeptus est 
  120. a b Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 65. Adefonsi Galleciensium principis 
  121. a b Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 64. Adefonsi Galleciensis regis 
  122. Nogueira Román, Camilo. A memoria da nación. O reino da Gallaecia. [S.l.: s.n.] p. 209 
  123. Portela, Ermelindo (2016). El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140). [S.l.: s.n.] p. 82 
  124. Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Libro IV. Historia Turpini. [S.l.: s.n.] 1138-1145. Urbes et maiores ville in Gallaecia: Visunia, Lamego, Dumia, Colimbria, Lugo, Aurenas, Yria, Tuda, Midonia, Brachara metropolis, Civitas Sancte Marie, Vimarana, Crunia, Compostella, […] In Yspania: Auchala, Godelfaiar, Thalamanca, Uzeda, Ulmas, Canalias, Madrita, Maqueda, Sancta Eulalia, Talavera, que est fructifera, Medinacelim, id est, urbs excelsa, Berlanga, Osma, Seguncia, Segovia, que est magna, Aavilla, Salamanqua […] 
  125. Florez (ed.). Chronica Adefonsi Imperatoris. [S.l.: s.n.] p. 375. congregata militia totius Galletie et terre Legionis et de Castella [parágrafo 146]”, “et tota militia Galletie et Legionis et Castelle [parágrafo 186] 
  126. López Teixeira, Xosé Antonio (2013). Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. [S.l.: s.n.] p. 226. Era o mes de maio e vai á cabeza o exército galego, segundo o mandado pola dozura de Santiago 
  127. Gil, Juan (2013). «El Poema de Almería y la tradición épica». e-Spania (15) 
  128. Florez (ed.). Crónica de Alfonso VII. [S.l.: s.n.] 
  129. García Gallo, Alfonso (1945). El imperio medieval español. [S.l.: s.n.] p. 227. Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos 
  130. Mundy, John (1991). Europe in the High Middle Ages. [S.l.: s.n.] p. 40 
  131. Narratio de Itinere Navali
  132. Smith, Colin (1996). Galicia, todo un reino. [S.l.: s.n.] p. 741. León como nombre de reino o imperio parece que al otro lado del Pirineo apenas ha dejado impresión. 
  133. Harguindey Banet, Henrique (2009). La Galice, dez séculos de olladas francesas. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-9887-125-8 
  134. Jeay, Madeleine (2006). Le commerce des mots: l'usage des listes dans la littérature médiévale (em Francés). [S.l.: s.n.] pp. 51–52. Puis m'en revieng de ça devers Galice 
  135. Chronica magistri Rogeri de Houedene (em inglês). 3. [S.l.: s.n.] p. 52. terra regis de Sancto Jacobo 
  136. Gautier Dalché, Patrick (2005). Du Yorkshire a l'Inde: une «géographie» urbaine et maritime de la fin du XIIe siècle (Roger de Howden?) (em francês e latim). Xenebra: [s.n.] pp. 184, 188. ISBN 978-2-600-01036-8. tota terra regis de Sancto Iacobo dicitur Galicia 
  137. «.:: Cantigas Medievais Galego-Portuguesas ::.». Consultado em 1 de dezembro de 2020 
  138. Monteagudo, Henrique (1994). Aspectos sociolingüísticos do uso escrito do galego, o castelán e o latín na Galicia tardomedieval (ss. XIII-XV). [S.l.: s.n.] p. 173 
  139. Hermida Gulías, Carme (1999). Para un mellor coñecemento do estado de opinión sobre o galego no século XVIII. [S.l.: s.n.] p. 190. no ha mucho tiempo qualesquier Decidores ó Trobadores de estas partes, agora fuessen Castellanos, Andaluces ó de la Estremadura, todas sus obras componían en lengua Gallega 
  140. de Nebrija, Antonio. Gramática de la lengua castellana (em espanhol). [S.l.: s.n.] siempre la lengua fue compañera del imperio […] que juntamente comenzaron, crecieron y florecieron, y despues junta fue la caída de ambos 
  141. a b Sánchez-Albornoz, Claudio (1956). España, un enigma histórico (em espanhol). 1. [S.l.: s.n.] Quienes durante los siglos XII y XIII, en tierras castellanas se sintieron torturados por una vivacísima sensibilidad lírica escribieron en gallego. Nadie ha intentado aclararnos la misteriosa adopción de una lengua que no era la de un pueblo imperial, política o culturalmente, por los poetas de una Castilla con una tradición lírica remota 
  142. a b Tavani, Giuseppe (1986). A poesía lírica galego-portuguesa. [S.l.: s.n.] p. 26. falta aínda por explica-lo motivo polo que a poesía lírica expresada por esta entidade socio-económica e superestrutural foi galega e, pola contra, non asturiana ou leonesa 
  143. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 393–394 
  144. Patricia Rochwert-Zuili (ed.). Crónica de Castilla: Édition et présentation. [S.l.: s.n.] p. 20. los gallegos querien alçar rrey a su hermano, el infante don Alfonso 
  145. Muñoz y Rivero, Jesús (1917). Manual de paleografía diplomática española de los siglos XII al XVII. [S.l.: s.n.] Rex Castelle et Toleti, Legionis et Gallecie 
  146. «Selo de chumbo de Fernando III». ✠ S : Feradi Regis : Castelle et Tolti / ✠ Legionis et Gallecie 
  147. «Sinal rodado atribuído a Fernando III». ✠ Signum Ferrandi Dei Gr͠a Regis Castelle et Tolleti Legionẽsiṽ et Gallecie. 
  148. Colección Fuentes y estudios de historia leonesa. 124. [S.l.: s.n.] 1969. que las apelaciones de nuestra casa de los conçeios de los Regnos de León e de Gallizia que vayan al Livro Julgo a León, asi como se solia husar en tienpo del Rey don Alfonso 
  149. López Carreira, Anselmo (2009). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 397 
  150. Martínez Marina, Francisco (1813). Teoria de las cortes o grandes juntas nacionales de los reinos de León y Castilla. 2. [S.l.: s.n.] p. 466 
  151. Sempere y Guarinos (1844). Historia Del Derecho Español. 1. [S.l.: s.n.] 
  152. «GMH: Resultados». Consultado em 4 de junho de 2020. Fernando por la gracia de Dios rey de Castiella de Leon de Toledo de Galliçia de Sevilla de Cordova de Murcia de Jahen del Algarbe et senor de Molina 
  153. Benavides (ed.). Crónica de Don Fernando el IV. [S.l.: s.n.] 
  154. Benavides (ed.). Crónica de Don Fernando el IV. [S.l.: s.n.] […] que diesen luego al infante D. Juan todo el reyno de Galisia, é que se llamase ende rey é que toviese en su vida la cibda de Léon é todos los otros lugares que avie tomado 
  155. «GMH: Resultados». Consultado em 4 de junho de 2020. yo el ynfante don Felipe, fijo del moy noble rey don Sancho, señor de Cabrera e de Riveyra, e pertigueiro mayor de tierra de Santiago, e mayordomo mayor del rey, e su adelantado mayor en el reyno de Galliça 
  156. «GMH: Resultados». Consultado em 4 de junho de 2020. Don Alfonso por la gracia de Dios rey de Castiella, de Leon, de Toledo, de Gallisia, de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarve e señor de Molina 
  157. «GMH: Resultados». Consultado em 4 de junho de 2020. Don Pedro por la gracia de Dios rey de Castiella, de Leon, de Tolledo, de Gallisia, de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarbe, de Algesira, e señor de Molina 
  158. Vasques, Rui (1468). Souto Cabo, ed. Crónica de Santa María de Iria. [S.l.: s.n.] p. 58. En este encomedio levantouse toda a terra con a Santa Irmandade, entanto que nunca deixaron fortolleza en todo o reino de Galiza. Et esto foi porla maa vivenda dos caballeiros que non fazian senon furtar et roubar. Et por esto quiso Nostro Señor tornar porlo seu pobóó, que era este reino de Galiza, todo destroido pola maa vivenda destes caballeiros 
  159. López Carreira, Anselmo (2016). O Reino de Galicia no remate da Idade Media (PDF). [S.l.: s.n.] p. 25. o dito regno de Galisia e çibdades foron e son muy agraviadas 
  160. Armesto, Victoria (1969). Galicia Feudal. [S.l.: s.n.] p. 425 
  161. García Oro, Jose (2009). «Galicia y el Bierzo en el s. XV de puentes a fronteras (Las luchas de los condes de Lemos por el dominio de El Bierzo)» (PDF). Anuario Brigantino (32): 130. Don Fernando e doña Ysabel, por la graçia de Dios, Rey e Reyna de Castilla, de Leon, de Aragon, de Seçilia, de Toledo, de Valençia, de Galizia, de Sevilla, de Çerdeña, de Cordova, de Corçega, de Murçia, de Jahen, de los Algarbes, de Algezira, de Gibraltar, conde y condesa de Barçelona, señores de Viscaya e de Molina, duques de Atenas e de Neopatria, condes de Rusellon e de Çerdania, marqueses de Oristan e de Goçeano. 
  162. Zurita, Jerónimo. Anales de Aragón (PDF). XIX (Capítulo XXXVIII). [S.l.: s.n.] Y el rey de Portugal […]. Pidía que le dejasen las ciudades de Toro y Zamora y le diesen el reino de Galicia para que se juntase con su reino 
  163. García Oro, Jose (2009). «Galicia y el Bierzo en el S. XV de puentes a fronteras (las luchas de los condes de Lemos por el dominio del Bierzo)» (PDF). Anuario Brigantino (32). el Rey, nuestro señor, entendiendo que cunplya a su serviçio e a la paçificaçion del su Reyno de Gallisia mando al dicho conde don Rodrigo Enrriques Osorio que entregase a su Alteza la villa y fortaleza de Ponferrada 
  164. a b Tejada y Ramiro, ed. (1855). Actas concilio de Lugo. [S.l.: s.n.] p. 654. ego Theodomirus rex cognomento et Mirus, Galleciae totius provinciae rex 
  165. a b Afonso IX (1289). Menéndez Pidal, ed. Estoria de España (PDF). [S.l.: s.n.] En este anno otrossi alçaron los sueuos en Gallizia por rey a Theodemiro pues que Remismundo fue muerto et regno diez annos 
  166. de Tours, Gregorio. Libri de virtutibus sancti Martini episcopi. I. [S.l.: s.n.] Chararici cuiusdam regis Galliciae filius graviter aegrotabat 
  167. de Tours, Gregorio. Historia Francorum. V. [S.l.: s.n.] p. 41. Mirus rex Galliciensis", "Mironis Galliciensis regis 
  168. de Tours, Gregorio. Historia Francorum. VI. [S.l.: s.n.] p. 43. Eurichus […], regnum Galliciensim suscepit 
  169. de Tours, Gregorio. Historia Francorum. 6. [S.l.: s.n.] p. 43. Audica, […] Galliciensim regnum obtenuit. 
  170. «Martinus_Braccarensis». Consultado em 23 de outubro de 2020. Formula honestae vitae ad Mironem Regem Galliciae. 
  171. Biclarensis, Iohannes (584). Chronicon. [S.l.: s.n.] Audeca in Gallaecia Suevorum regnum 
  172. , Fredegarius. Chrónicon. III. [S.l.: s.n.] p. 116. Mironis regis Galliciae 
  173. Afonso IX (1289). Menéndez Pidal, ed. Estoria de España (PDF). [S.l.: s.n.] cuentan las estorias que el rey Hermerico estando doliente de la emfermedat que dessuso auedes oyda, cuemo quier que fuesse rey de Gallizia 
  174. Afonso IX (1289). Menéndez Pidal, ed. Estoria de España (PDF). [S.l.: s.n.] Depues de la muerte de Hermerico finco Riquila su fijo por rey de Gallizia […] 
  175. Afonso IX (1289). Menéndez Pidal, ed. Estoria de España (PDF). [S.l.: s.n.] aquell anno que el rey Requiario, aniendo por regno Gallizia […] 
  176. Imaxe da moeda do rei Requiario
  177. Collectio canonum ecclesiae Hispanae. ex probatissimis ac pervetustis codicibus. [S.l.: s.n.] 1808. p. 159. Regi Gothorum atque Suevorum 
  178. Gil Fernandez (ed.). Chronica Rotensis. Chronica Ad Sebastianum. [S.l.: s.n.] pp. 118–119. pater teneret regnum Gotorum et filius Sueuorum 
  179. a b Lafuente Alcántara (ed.). Ajbar machmuâ. [S.l.: s.n.] p. 230 
  180. López Teixeira, Xose Antonio (2010). A formación do Reino de Galiza (711-910). [S.l.: s.n.] p. 16 
  181. López Carreira, Anselmo (2008). O Reino Medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 157, 160 
  182. López Carreira, Anselmo (2008). O Reino Medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 149, 156 
  183. Baliñas Pérez, Carlos (2009). Estudios en homenaje al profesor José M. Pérez García (em espanhol). 1. Historia y Cultura. [S.l.: s.n.] pp. 37–66, en 39. ISBN 978-84-8158-460-8. De hecho, existe un amplio consenso entre los especialistas en el tema en que los primeros monarcas son poco más que líderes militares… 
  184. Murado, Miguel Anxo (2013). La invención del pasado: Verdad y ficción en la Historia de España. [S.l.: s.n.] p. 38-44 
  185. Carballeira Devasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 127 
  186. Ayalon, A. (1 de outubro de 2010). «Malik». Encyclopédie de l’Islam (em francês) 
  187. König, Daniel G. (2015). Arabic-Islamic Views of the Latin West (em inglês). [S.l.: s.n.] p. 310. with the death of the 'Galician' ruler Alfonso I of Asturias (Adhfunsh, malik Jillīqiyya) (Citando a ibne Haiane) 
  188. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] année 140 (24 mai 757) mourut, après un règne de dix-huit ans, Alfonse, roi de Galice 
  189. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] Alfonse, roi de Galice ; il eut pour successeur son fils Firowilia (Froila I) 
  190. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 23. Superavit etiam fedifragum Gallecie populum adversus regnum suum inania meditantem 
  191. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] mourut Ourâlî, roi de Galice, qui avait régné six ans, et qui eut pour successeur Chiyaloûn 
  192. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] mourut Chîloûn (Silon), roi de Galice, que l'on remplaça par Alphonse 
  193. Amoenitatum juris canonici semestria duo. 1. [S.l.: s.n.] p. 132. Ovetum urbs Gallaeciae (..) fundata regnante Sylone, Rege Gallaeciae (doc. papal Honorio III) 
  194. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] mourut Mauregat, roi de Galice en Espagne, qui eut pour successeur Bermond ben Kaloûria le prêtre 
  195. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol): 64. (Bermudo) el rey de Yilliqiya abdicó y se hizo monje 
  196. Ibn El-Atir. Fagnan, ed. Annales du maghreb & de l'espagne (em Francés). [S.l.: s.n.] Hichâm envoya aussi une armée commandée par Yoûsof ben Bokht en Galice, dont le roi Bermude le grand soutint une bataille acharnée 
  197. a b c Crego Gómez, María. La fuente árabe de la historia del Emirato omeya de al-Andalus en la Historia Arabum de Jiménez de Rada. [S.l.: s.n.] mortuus est Ranimirus (I) filius veremudi rex gallecie (I) et filius eius Ordonius (I) successit in regno" "(Historiae Minores XXVII) 
  198. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 131. Reis de Galicia (Illiqia) (citando a ibne Alatir, ibne Caldune, ibne Alcatibe, Alcalcaxandi e Alhaji) 
  199. Rei dos galegos. Señor de Galicia - ibne Haiane Rex […] regni totius Galletiae - Diploma de Ramiro I Regis Galleciae - Annales regni francorum Galleciae […] regem - Vita Karoli Magni Galleciarum principis - Vita Hludovici Rex Gallaeciae - Ado de Viena Rex Gallaeciae - Codex Augiensis Rege Gallecie - Ximenez de Rada
  200. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 136, 145. señor de Yilliqiya (ibne Haiane) rey de los gallegos(ibne Haiane e ibne Caldune) 
  201. Masdeu, Juan Francisco (1804). Diploma de Ramiro I. [S.l.: s.n.] p. 299. Dei Adefonsus Rex Froilani Regis filius, postquam auxiliante Deo regni totius Galletiae 
  202. «Annales Regni Francorum». p. 798 
  203. Einhardi Vita Caroli Magni. [S.l.: s.n.] p. 16. Hadefonsum Galleciae atque Asturicae regem 
  204. Usuardus (Sangermanensis). Usuardi Martyrologium: Praemittuntur Sancti Adonis opera,. [S.l.: s.n.] Hadefons rex Galliciae et Austriae 
  205. «Vita Hludovici (Annales ecclesiastici Francorum)». Consultado em 7 de março de 2018. Adefonsi Galleciarum Principis 
  206. Codex Augiensis. [S.l.: s.n.] Hadefuns Rex Gallaeciae 
  207. Ximenez de Rada, Rodrigo. Historia Arabvum. [S.l.: s.n.] et plura bella exercuit cum rege Gallecie Aldefonso 
  208. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 136. Ramiro rei dos galegos (citando a Ibn Haián, ibne Caldune e Alcalcaxandi) 
  209. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 139. Ordoño I príncipe dos galegos". "Rei de Yilliqiya" 
  210. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (12): 68. Ordoño, hijo de Alfonso, señor de Yilliqiyya (citando a ibne Idari) 
  211. Conde, Jose Antonio (1844). Historia de la dominación de los árabes en España (em espanhol). 1. [S.l.: s.n.] p. 330. (Alfonso III el Magno) rey de Galicia 
  212. Gómez-Moreno, Manuel (1917). Desglose de “iglesias mozárabes” (em espanhol). [S.l.: s.n.] pp. 105–140, en 107. Adefonso hijo de Ordoño, rey de Galicia  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  213. Flórez (ed.). Crónica de Sampiro. [S.l.: s.n.] Adefonso glorioso regi gallitiarum 
  214. López Ferreiro, Antonio (1899). Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela. 2. [S.l.: s.n.] p. 190. Adefonso Regi Gallaeciarum 
  215. Campión, Arturo (1925). «Los orígenes de la Monarquía Navarra» (PDF). Revista internacional de los estudios vascos (3): 241-288. Regnante Rege (..) Adefonssus in Gallecia 
  216. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 36. Ordonium (II) insignem militern Aldefonsus Pater, Magnus et Gloriosus Rex vivens Galliciensium provinciae praefecerat 
  217. González García, Alberto (2014). La proyección europea del Reino de Asturias: Política, Cultura y Economía (718-910) (PDF). [S.l.: s.n.] p. 247. Carolus rex princeps et Adefonsus rex Galliciarum, filius Ordinis regis, contemporanei fuerunt amicitiasque maximas, dum vixerunt, ad invicem habuerunt 
  218. Rex Gallitianus - Ademar de Chabannes Galiciensis Regis. Galleciensium Principis - Crónica Silense
  219. a b Risco (ed.). España Sagrada. [S.l.: s.n.] p. 429. Ano 874: Diploma nº6. Colección Documental da Catedral de León: "in civitate quo uocitatur Legio, in territorio Gallecie / Na cidade chamada León, no territorio de Galicia 
  220. a b Sáez (ed.). Colección documental del Archivo de la Catedral de león (775-1230):I (785-952). [S.l.: s.n.] Ano 946. Diploma nº192. Colección Documental da Catedral de León: "in Legione de Galletia / en León de Galicia 
  221. a b Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 67. Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galicia puxo sitio a León 
  222. a b del Bosco, Stefano (S.XII). Il martirologio della Certosa. [S.l.: s.n.] apud Legionem, Gallaeciae urbem" / "en León, cidade de Galicia  Verifique data em: |ano= (ajuda)
  223. a b Ibn Hawqal. Romani Suay, ed. Configuración do mundo (PDF). [S.l.: s.n.] p. 63. […] frente as dúas cidades galegas de Zamora e León. León é a residencia do seu soberano. 
  224. a b Conde, Jose Antonio (1844). Historia de la dominación de los árabes en España. 1. [S.l.: s.n.] p. 406. Medina Leionis capital de Galicia 
  225. Amoenitatum juris canonici semestria duo. 1. [S.l.: s.n.] p. 132. Ovetum urbs Gallaeciae, olim Regia, fundata regnante Sylone, Rege Gallaeciae (..) Principes Gallaeciae fedem transtulerant Legionem / Oviedo é unha urbe de Galicia, fundada durante o reinado de Silo, rey de Galicia (..) A sede dos "príncipes de Galicia" sería posteriormente trasladada a León. - (doc. papal Honorio III) 
  226. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 73. Así pues, al igual que los ovetenses, los monarcas capitalizados en León fueron conocidos siempre por los musulmanes como reyes de Yilliqiyya durante todo el siglo X 
  227. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 72. García, hijo de Alfonso […], rey de Yilliqiyya (citando a ibne Haiane) 
  228. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 228. García fillo de Afonso, rei dos galegos (citando a ibne Haiane e Rasis) 
  229. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 228. Ordoño fillo de Afonso, rei de Galicia (citando a ibne Haiane e Rasis) 
  230. Cañada Juste, Alberto (2013). «Doña Onneca, una princesa vascona en la corte de los emires cordobeses» (PDF). Príncipe de Viana (74). 484 páginas. Urdun ibn Idfunsh (Ordoño, hijo de Alfonso), tagiya Yilliqiya (tirano de Galicia) 
  231. Aben-Ahhari (1862). Fernández González, ed. España árabe. Historias de Al-Andalus. I. [S.l.: s.n.] p. 195. Ordon, señor de Galiquia 
  232. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 228. este ano faleceu o tirano Froila, príncipe dos galegos (citando a ibn Haiane e Rasis) 
  233. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. el tirano Fruela,señor de Galicia (citando a al-Nasir) 
  234. Díaz y Díaz (ed.). Ordoño de Celanova, Vida y Milagros de San Rosendo. [S.l.: s.n.] pp. 236–237. […] se diuisio inter Galletiae et terra de foris uel ciuitates de fratribus meis, qui obtinuerunt ciuitates et terra de foris cui uoluerunt concesserunt et donauerunt 
  235. Sáez Sánchez, Emilio (1949). Notas y documentos sobre Sancho Ordoñez, rey de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 57. serenissimus rex domno Santius, uniuerse urbe Gallecie princeps 
  236. Carriedo Tejedo, Manuel (2016). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. Sancho hijo de Ramiro […] rey de Galicia (citando a Ibn Jaldún) 
  237. Conde, Jose Antonio (1844). Historia de la dominación de los árabes en España (em espanhol). 1. [S.l.: s.n.] p. 390. rey Radmir de Galicia 
  238. Al-Himyari. Lévi-Provençal, ed. Kitab al-Rawd al-Mitar (em francés). [S.l.: s.n.] p. 121. Rudmir, roi des Galiciens 
  239. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 76. Hizo la paz con Ramiro hijo de Ordoño, rey de Yilliqiyya 
  240. Yarza Urquiola, Valeriano (2016). «El Prólogo de Gómez, presbítero de Albelda». Cuadernos de filología clásica: Estudios latinos. 36 (2). 229 páginas. Ipsis igitur diebus obiit Galleciensis rex Ranimirus 
  241. de Cremona, Luitprando (939). Historia gestorum regum et imperatorum sive antodoposis (PDF). 5 (p. 877). [S.l.: s.n.] Radamiro, christianissimo rege Gallitiae 
  242. Ubieto Arteta, Antonio (1986). Documentos reales navarro-aragoneses hasta el año 1004 (PDF). [S.l.: s.n.] pp. 79–80. Ranimirus rex Obeto sibe Galletia imperium suum / "Ramiro rei en Oviedo ou en Galicia, o seu imperio" (Cartulario de San Juan de la Peña nº 18). (Ano 948) 
  243. ibne Idari. E. Fagnan, ed. Histoire de l’Afrique et de l’Espagne intitulée Al-Bayano’l-Mogrib (em Francés). 2. [S.l.: s.n.] p. 367. roi chrétien de Galice Ordoño ben Rudmir 
  244. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. Sancho hijo de Ramiro […] rey de Galicia (citando a Ibn Jaldún) 
  245. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. el príncipe infiel de Galicia Ordoño (citando a ibne Idari) 
  246. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 158 
  247. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 228. Ramiro […] rei de Galicia 
  248. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. Ramiro […] señor a la sazón de Galicia (citando a ibne Haiane) 
  249. Conde, Jose Antonio (1844). Historia de la dominación de los árabes en España. 2. [S.l.: s.n.] p. 82. el rey Bermond de Galicia 
  250. Carriedo Tejedo, Manuel (2019). «Gallaecia y Galicia (1)» (PDF). Rudesindus (em espanhol) (12): 74. Bermudo […] rey de los gallegos (citando a Ibn Jaldún) 
  251. Minguéz Fernández (ed.). Colección diplomática del Monasterio de Sahagún. 1. [S.l.: s.n.] p. 430. Regnante Veremundo rex in Galezia 
  252. Lucas Álvarez, Manuel (1995). El reino de León en la alta Edad media: La documentación real astur-leonesas (718-1072). [S.l.: s.n.] Regnante Veremudo serenissimo principe in foris terra seu et in Gallecia dominante 
  253. Castro Álvarez, ed. (1999). El monasterio de San Juan de Caaveiro. [S.l.: s.n.] p. 120 - 121. Ego, prenominat[us] rex Veremudus, regnans Gallecie, cartam quam fieri iussi, manu propria roboro et confirmo. 
  254. Castro Correa (2011). «El Cartulario de Caaveiro y el proceso de cartularización en Galicia. Nueva documentación altomedieval sobre el monasterio de San Xoán de Caaveiro» (PDF). Cátedra: Revista Eumesa de estudios (18): 244. Consultado em 03 de febreiro de 2021. Arquivado do original (PDF) em 09 de decembro de 2020  Verifique data em: |acessodata=, |arquivodata= (ajuda)
  255. a b Le Morvan, Gaël (2012). Reinos e imperio: la Historia legionensis (llamada silensis) y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica. [S.l.: s.n.] p. 59. Qui profecto Veremudus, post ubi in finibus Gallecie arcem regni adeptus est, 
  256. Chavanon (ed.). Chronique Adémar de Chabannes. [S.l.: s.n.] p. 195. Rex Gallitianus Adefonsus 
  257. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 64. a finibus Gallicienssium usque ad fluuium Pisorga, qui Cantabriensium regnum separat 
  258. Alfonso VI: Imperator totius orbis Hispanie. [S.l.: s.n.] 2011. p. 25. imperator domnus Veremudius in Gallecia 
  259. Blanco Lozano, Pilar. Colección diplomática de Fernando I. Nº 25. [S.l.: s.n.] Ipse confirmat omnia facta patris, ut benedictionibus est cum filiis et eggregia imperatrice uxori Santia erigatur, et semper in regno Gallicie eorum sobolis dominetur. 
  260. Blanco Lozano, Pilar. Colección diplomática de Fernando I. Nº 25. [S.l.: s.n.] Hoc priuilegium est actum temporem regnante imperatori Fredelando in imperio Gallicie 
  261. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 67. Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galiza puxo sitio a León 
  262. Santos Coco (ed.). Historia Silense. [S.l.: s.n.] p. 69. Fredinandus rex, collecto a finibus Gallecie immenso exercitu, iniuriam regni ulcisci properat / O rei Fernando apresúrase a vingar nos límites de Galicia os ataques de que é obxecto seu reino. 
  263. Serrano y Sanz, Manuel (1929). Documentos del Monasterio de Celanova (años 975 a 1164). [S.l.: s.n.] et functus in regno domnos Fernandus princeps super omnem Galletiam 
  264. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 228. Fernando fillo de Sancho, rei dos galegos 
  265. Regnate Adefonsus princeps in Gallicia - Mosteiro de Arouca Regnante […] Adefonso […] in legione et in Galletia - Catedral de Burgos Regem Galliciae et Castellae potentissimum - Chronica Alberici monachi Trium Fontaim Regnante in Gallecia Adefonsus rex - Mosteiro de Arouca Regi Ildefonso Gallitiae - Papa Urbano II Rege in Toleto, et in Hispania, et Gallecia - Catedral de Lugo Rege […] in totam Galletiam et Ispaniam - Catedral de León Regi Galleciae - Orderico Vital Galleciae Regi - Guillerme de Malmesbury Galiciae Regi - Mateo de Paris
  266. Freeman, Edwar Augustus (1873). The History of the Norman Conquest of England. 4. [S.l.: s.n.] p. 557. Amfurcio Regi Galliciae". "Aldefonso Galliciae Regi 
  267. «O cabalo negro de Guillerme» (em galego). 10 de novembro de 2010. Consultado em 8 de dezembro de 2019 
  268. de Paris, Mateo. Historiae Anglorum. [S.l.: s.n.] Andefulso, Galiciae regi 
  269. Vital, Orderico. Histoire de Normandie (em francés). [S.l.: s.n.] Uraca […] filia Hildefonsi senioris Galliciae regis 
  270. Barón Faraldo, Andrés (2011). «Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)» (PDF). Estudios Mindonienses. 27: 533–536. In urbe Gallecia regnante Comite Raimundus con coniuge sua filia Adefonsus rex 
  271. «Taboa tenentes Galicia no Reinado de Alfonso VI (1065-1109)». Consultado em 22 de julho de 2020. Raimundo regnate Gallecia et Sanctarem”, “Raimundo regnante in Gallecia”, “totius Gallecie imperator 
  272. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 350–352. 361 
  273. Gicquel, Bernard (2003). «Généalogie de la Chanson de Roland, suivi des Sources et Modèles». Cahiers de civilisation médiévale, 49e année (em Francés) (194) 
  274. Pallares, María del Carmen (2006). La reina Urraca. [S.l.: s.n.] p. 39. totius Gallecia domina”, “tocius Gallecie imperatrix 
  275. Florez (ed.). Historia compostelana. [S.l.: s.n.] p. 209 (Libro I - CVIII) 
  276. Florez (ed.). Historia compostelana. [S.l.: s.n.] p. 211 (Libro I - CIX) 
  277. de Soria, Juan (1217-1239). Cronica latina de los reyes de Castilla (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 5. gobernó en paz por mucho tiempo toda Galicia, Asturias y la tierra de León, Castilla, Extremadura y la Trasierra 
  278. Carballeira Debasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales. [S.l.: s.n.] p. 179 
  279. Frigidi Montis, Helinandus (1123). Chronicon. LIBER XLVIII. [S.l.: s.n.] Arquivado do original em 24 de xuño de 2021. Hanc solemnitatem celeberrime observabat Adelfonsus rex Galliciae  Verifique data em: |arquivodata= (ajuda)
  280. Castro Álvarez, ed. (25 de junho de 1154). El monasterio de San Juan de Caaveiro,. [S.l.: s.n.] pp. 303 – 304. Imperante Adefonsus imperator in Gallecia  Verifique data em: |data=, |ano= / |data= mismatch (ajuda)
  281. García Gallo, Alfonso (1945). El imperio medieval español. [S.l.: s.n.] p. 227. Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos 
  282. de Paris, Mateo. Chronica Majora. [S.l.: s.n.] Aldefunsi, regis hispaniae, cujus regni caput est Tholetum. Quem, quia principatur regis Arragonum et Galatie, imperatorem hyspaniae appellant 
  283. Nogueira Román, Camilo (2001). A memoria da nación. O reino de Gallaecia. [S.l.: s.n.] p. 233. ISBN 84-8302-656-2. [Afonso de Castela] Como primeiro rei exclusivo de Castela, debería ser titulado Afonso I, do mesmo xeito que o é Afonso Henriques en Portugal. 
  284. López Carreira, Anselmo (2008). O Reino Medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 128. ISBN 978-84-8341-293-0. Afonso VIII […] foi impunemente convertido en 'noveno' para podelo incluir nunha inventada nómina de reis de España xunto con outro Afonso, de Castela (a quen se lle outorga o ordinal 'oitavo') […] creandose así unha secuencia ficticia. 
  285. González, Julio (1943). Regesta de Fernando II. [S.l.: s.n.] p. 20 
  286. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 386. regnante dono Fernando rege in Gallecia" "Doc.104-1 Mosteiro de Moreruela (Benavente) (Ano 1152) 
  287. Montero Diaz (ed.). Colección diplomática de San Martín de Jubia. [S.l.: s.n.] Doc. ano 1152: "tenente Gallicie rex Fernandus 
  288. Boletín del Instituto de Estudios Asturianos. 102. [S.l.: s.n.] 1981. Cartulario do Mosteiro de Vilanova de Oscos (1153): "Fredenandus, rex in Gallecia 
  289. Boletín del Instituto de Estudios Asturianos. 102. [S.l.: s.n.] 1981. Cartulario do Mosteiro de Vilanova de Oscos (1155): "regis Fernandi imperat Galletia 
  290. Cañizares del Rey, ed. (2012-2016). Colección diplomática, Diocese de Lugo. 2. [S.l.: s.n.] Doc. ano 1155: "Fernandus […] rex Galletie 
  291. Corral Diaz, Esther. Voces de mujeres en la edad media: Entre realidad y ficción. [S.l.: s.n.] p. 15. rex domnus fernandus in omni galletia" "Doc. Mosteiro de Sobrado. Ano 1156 
  292. a b Jular Pérez-Alfaro, Cristina (1990). Los adelantados y merinos mayores de León (Siglos XIII-XV) (em castelhano). [S.l.: s.n.] pp. 56–58 
  293. Homenaxe ó profesor Camilo Flores. [S.l.: s.n.] 1999. p. 368. seignor dels Galecs 
  294. de Paris, Mateo. Chronica Majora. [S.l.: s.n.] in vigilia beati Jacobi […] quod galaciae rex advenerat 
  295. Chronica regia Coloniensis (em Latín). [S.l.: s.n.] 1197 (orixinal). p. 138. Circa natale Domini et rex Galiciae terrae Sancti lacobi occiditur a paganis, cum ipse tamen victor extitisaet.  Verifique data em: |ano= (ajuda)
  296. «Selo de Afonso VIII». Anfonsi Regis Legionis et Gallecie 
  297. «Sinal rodado de Afonso VIII». Adefonsi Regis Legionis et Gallecie 
  298. «Selo de chumbo de Afonso VIII». Adefonsvs Dei Gracia Rex / Legion et Gall. 
  299. González, Julio (1943). Regesta de Fernando II (PDF). [S.l.: s.n.] p. 206. Arquivado do original (PDF) em 25 de julho de 2020. Fernandus Dei Gracia Rex Legionis et Gallecie 
  300. O Panteón Real. [S.l.]: Concello de Santiago de Compostela. 2019  Parâmetro desconhecido |apelidos2= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos3= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda)
  301. «Galego: Afonso VIII, rei "Legionensium et Gallecie" (rei dos leoneses e Galicia) en miniatura do Tumbo A. Catedral de Santiago. Século XIII.». 26 de outubro de 2012. Consultado em 25 de julho de 2020 
  302. Chronica magistri Rogeri de Houedene (em inglês). 3. [S.l.: s.n.] p. 52. Regi Sancto Jacobo 
  303. de Trois-Fontaines, Alberic. Chronica Albrici Monachi Trium Fontium. [S.l.: s.n.] Predictus vero rex Iohannes Hierosolymitanus duxit uxorem filiam regis galliciae 
  304. de Trois-Fontaines, Alberic. Chronica Albrici Monachi Trium Fontium. [S.l.: s.n.] Rex Legionensis, qui dicitur, Rex Gallaeciae". "Regi Legionensi, id est, Regi Gallaeciae 
  305. a b c d e f Piqueras Haba, Juan (2009). «Cartografía islámica de Sharq Al-Andalus. Siglos X-XII. Al-Idrīsī y los precursores» (PDF). Cuadernos de geografía (em espanhol) (86): 137-163, en 139 e 142-144. ISSN 0210-086X 
  306. Diario, Nós (22 de janeiro de 2018). «Sermos publica os mapas do Reino de Galiza». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  307. Mappae Arabicae : Arabische Welt - und Länderkarten des 9.-13. Jahrhunderts (em alemão). I. Stuttgart: [s.n.] 1926. ǵalalik, diar gálalik … j[etzt] Galicien  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); templatestyles stripmarker character in |apelidos= at position 1 (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  308. «The Beatus Maps: Escalada, a.k.a. Asburnham, Morgan 644, New York I and Magius» (PDF). Myoldmaps. Consultado em 28 de agosto de 2020 
  309. «O Beato Morgan e a Galiza do século X»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  310. «The Beatus Maps: Valcavado» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  311. «The Beatus Maps: Girona» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  312. «Ibn Hawqal's World Map»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  313. «The Beatus Maps: Seu de Urgel» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  314. «Anglo-Saxon or Cottonian World Map»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  315. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000060B-QINU`"'<span_class="smallcaps">Ferreira_Priegue</span>199968_322-0|↑]] Ferreira Priegue 1999, p. 68.
  316. «al-Biruni World Map» (PDF). www.myoldmaps.com. Consultado em 8 de dezembro de 2020 
  317. Diario, Nós (15 de julho de 2018). «Galiza no mapa da raíña Sancha». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  318. «The Beatus Maps: Fernando I & Sancha, a.k.a Madrid, Facundus» (PDF). Myoldmaps. Consultado em 28 de agosto de 2020 
  319. «The Beatus Maps: Saint-Sever/Paris I» (PDF). Myoldmaps. Consultado em 28 de agosto de 2020 
  320. Diario, Nós (8 de maio de 2019). «O Reino de Galiza nun mapa gascón do século XI». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  321. «The Beatus Maps: The El Burgo de Osma Map» (PDF). Myoldmaps. Consultado em 28 de agosto de 2020 
  322. Diario, Nós (24 de abril de 2018). «O mapa do Burgo de Osma: unha apoloxía de Galiza en 1086». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  323. «Galiza nun mapa provenzal do século XII»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  324. Diario, Nós (8 de setembro de 2018). «Galiza nun mapa provenzal do século XII». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  325. «The Beatus Maps: Silos/ London» (PDF). Myoldmaps 
  326. «Lambert of St. Omer World Maps». www.myoldmaps.com 
  327. a b Diario, Nós (19 de maio de 2018). «O Reino de Galiza no mapa de Lambert de Saint Omer». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  328. «#217 Lambert of St. Omer World Maps | Cartographic Images». www.myoldmaps.com. Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  329. «The Beatus Maps: Turin» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  330. «al-Idrisi World Maps»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  331. «O Reino de Galiza no atlas de Al-Idrisi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  332. «The Beatus Maps: Manchester» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  333. «The Beatus Maps: Navarre/Paris II» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  334. «The Beatus Maps: Milan, a.k.a. Mapa de Oña» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  335. «El mapamundi de los Beatos (San Pedro de Rocas, Ourense)». La aventura de la historia (259). 2020  Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda)
  336. Diario, Nós (15 de outubro de 2019). «O reino de Galiza nun mapamundi do século X». Nós Diario (em galego). Consultado em 22 de janeiro de 2024 
  337. «The Sawley Map»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  338. «O Mapa de Sawley: Galiza arredor de 1150»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  339. «O Mapa de Sawley: Galicia como centro do mundo» (em galego)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  340. Kitāb Gharāʼib al-funūn wa-mulaḥ al-ʻuyūn (كتاب غرائب الفنون وملح العيون) ('The Book of Curiosities') [O Libro de Curiosidades] (em árabe e inglês). [S.l.: s.n.] 1190-1210. ff. 23b e 24a. Bodleian Library MS. Arab. c. 90. The Galicians [al-Jallāliqah]”, “The extent of al-Andalus is […] day’s journey // and 20 day’s journey in breadth […] // […] its northern part protruding (?) to the west // [the land ?] of the Galicians [al-jallāliqah]”, “Léon, in which there is (the king of the Galicians) [Liyūn, bihā yakun]  Parâmetro desconhecido |ano-orixinal= ignorado (ajuda);
  341. Kitāb Gharāʼib al-funūn wa-mulaḥ al-ʻuyūn (كتاب غرائب الفنون وملح العيون) ('The Book of Curiosities') [O Libro de Curiosidades] (em árabe e inglês). [S.l.: s.n.] 1190-1210. ff. 30b e 31a. Bodleian Library MS. Arab. c. 90. anchorages of the Galicians [marāsī al-Jillā’iqah]  Parâmetro desconhecido |ano-orixinal= ignorado (ajuda);
  342. «Représenter et décrire l'espace maritime dans le califat fatimide: L'exemple des cartes de la Méditerranée et de l'océan Indien dans le Kitāb ġarā'ib al-funūn». Comité français de cartographie. Cartes & géomatique (em francês) (234). 2017. hal-01880311. mouillages de Galice  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); templatestyles stripmarker character in |apelidos= at position 1 (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  343. «The Beatus Maps: San Andrés de Arroyo» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  344. «The Beatus Maps: Las Huelgas» (PDF)  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  345. «The Ebstorf Mappamundi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  346. «Galiza nun mapa saxón do século XIII»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  347. «The Psalter Map» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  348. «Galiza nun mapa islandés de 1250». 14 de decembro de 2020  Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); templatestyles stripmarker character in |apelidos= at position 1 (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  349. «Carte Pisane». 1258 - 1291  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda); Verifique data em: |data= (ajuda)
  350. «The Hereford Mappamundi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  351. Hispania: (geografía, etnología, historia). [S.l.: s.n.] 2004  Parâmetro desconhecido |páxina= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  352. «Galiza nun mapa británico do século XII»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  353. «Marino Sanudo and Pietro Vesconte World Maps»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  354. «Imagem:Paulinus venetus chronologia magna de mapa mundi 1320 TAV. 9r.jpg» (em galego) 
  355. «Portolan Charts» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  356. «Ranulf Higden's Polychronicon»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  357. «Galiza nun mapamundi inglés do século XIV»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  358. «English: The Pizigani portolan chart of 1367 in a computer enhanced image of reduced resolution.». 1367  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda)
  359. «Catalan Atlas»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  360. «Stock Photo - Anonymous Catalan chart (Paris» (em inglês)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  361. «Viladestes Chart» (PDF)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  362. «Pirrus de Noha World Map»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  363. «O mapamundi de Noha»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  364. «Stock Photo - cartography, world maps, map from a Sallust Codex, 15th century, continents, Africa, Asia, Europe, historic, historical, middle ages» (em inglês)  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  365. «O Reino da Galiza no mapamundi de Salustio»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  366. «The Borgia Mappamundi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  367. «O Reino de Galiza nun mapa italiano do século XV»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  368. «Andreas Walsperger World Map»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  369. «Giovanni Leardo World Maps»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  370. «O reino de Galiza nun mapa veneciano de 1453»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  371. «Fra Mauro's Mappamundi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  372. «Rudimentum Novitiorum»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  373. «O Reino de Galiza nun mapa alemán de 1472»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |xornal= ignorado (|jornal=) sugerido (ajuda)
  374. «Liber Chronicarum Secunda etas Mundi»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda)
  375. a b López Carreira, Anselmo (2016). Dubert, ed. Historia das historias de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 111 
  376. VV. AA. 2016, p. 110.
  377. a b Mestre Sanchis, Antonio (2000). Historia, fueros y actitudes políticas: Mayans y la historiografía del XVIII (em espanhol). [S.l.: s.n.] pp. 105-106. ISBN 84-370-4931-8. Ante tal actitud, ante tan vituperable criterio de hacer desaparacer documentos porque iban contra el honor de la nación y queriendo luego rodear del mayor silencio tales desafueros y desaguisados como punto de sigilo sacramental, ocurre preguntar: ¿habrá sucedido igual a otros documentos?, ¿habrán desaparecido por esa misma causa u otras parecidas?, ¿serán de fiar desinteresadamente todas las transcripciones y publicaciones?  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  378. López Carreira, Anselmo (2016). Dubert, ed. Historia das historias de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 102 
  379. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 223–224 
  380. Gil Fernandez, Juan (1985). Crónicas Asturianas. [S.l.: s.n.] ISBN 84-600-4405-X 
  381. Canto, Alicia Mª. «¿Hubo alguna vez un "Asturorum regnum"?». Consultado em 8 de março de 2018 
  382. López Carreira, Anselmo (2008). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 125. ISBN 978-84-8341-293-0. a expresión "Asturorum Regnum" (de sabor tan étnico que abondaria para desbotalo completamente da alta Idade Media por apócrifo) estimouse como un cravo ardente, transmitiuse até a historiografía actual e xeralizouse como se dun título oficial se tratase co ánimo de demostrar a existencia do dito reino 
  383. a b c Aguirre Cano, Victor Manuel (2018). La construcción de la realeza astur: poder, territorio y comunicación en la alta edad media (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 208. ISBN 9788481028423. Las excepciones ―Astororum regnum, Xp̃ianorum regnum―, que son escasas para tres siglos de documentos, no pueden ser tenidas como norma 
  384. de Gayangos, Pascual (1840). The History of the Mohammedan Dynasties in Spain. 1. [S.l.: s.n.] p. 545. Ardhu-l-jalalkah (the land of the Galicians) 
  385. a b Murado, Miguel-Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 60 
  386. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000070E-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>2005128_394-0|↑]] López Carreira 2005, p. 128.
  387. a b Teres Sábada, Elías (1986). Materiales para el estudio de la toponimia hispanoárabe : nómina fluvial. [S.l.: s.n.] 
  388. Murguía, Manuel (1891). Historia de Galicia (em espanhol). IV. [S.l.: s.n.] p. 76. […] empeñados los autores en hacer gracia de todo a los cántabros, Morayta (Hist.gen. de España) […] traduce, Cantabria, el Djalikyah de al-Razí, cuando es Galicia 
  389. Martin, Georges (1 de dezembro de 2012). «Ordoño Sisnández, autor de la Historia legionensis (llamada silensis). Notas histórico-filológicas sobre un ego fundador». eSpania (em espanhol) (14). ISSN 1951-6169. doi:10.4000/e-spania.21711 
  390. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000071E-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>201915_398-0|↑]] López Carreira 2019, p. 15.
  391. a b Kogan, Herman (1958). The Great EB: The Story of the Encyclopædia Britannica. Chicago: [s.n.] 
  392. a b «Alphonso III». Encyclopædia Britannica (em inglês). 1911. p. 734. the kingdom known as “of Galicia” or “of Oviedo” 
  393. «Alfonso III, king of Asturias» (em inglês) 
  394. a b McEvedy, Colin (1961). The Penguin Atlas of Medieval History (em inglês). Londres: [s.n.] pp. 44-49. ISBN 978-0140511529 
  395. a b McEvedy, Colin (1992). The New Penguin Atlas of Medieval History (em inglês). Londres: [s.n.] pp. 42-47. ISBN 978-0-14-051249-6 
  396. a b «Die Welt des Mittelalters, 800-900» [O mundo da Idade Media, 800-900] (em alemão). Königreich Galicien 
  397. a b Das Mittelalter: Streifzug durch eine Epoche (em alemão). Especial. [S.l.: s.n.] 2015. p. 57. ISSN 1615-0872  Erro de citação: Código <ref> inválido; o nome "Mittelalter" é definido mais de uma vez com conteúdos diferentes
  398. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000737-QINU`"'<span_class="smallcaps">Andrade_Cernadas</span>'"`UNIQ--templatestyles-00000738-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>202025_406-0|↑]] Andrade Cernadas & López Carreira 2020, p. 25.
  399. de Morales, Ambrosio (1572). Viage de Ambrosio de Morales por orden del Rey D. Phelippe II a los Reynos de León, y Galicia y Principado de Asturias. [S.l.: s.n.] 
  400. Zurita, Jerónimo (1580). Historia del Rey Don Hernando el Catholico (em espanhol). Zaragoza: [s.n.] …Reyes Godos : en cuyo derecho ſucedio Pelayo primero Rey de Galizia : de quien ſucedieron los Reyes, q̃ deſpues reynaron en Leon, y Caſtilla 
  401. Baronius, Cesare (1600). Annales Ecclesiastici (em latim). 9. Roma: [s.n.] p. 242. Adefonſus Rex Gallæciæ cognomento Catholicus  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  402. Baronius, Cesare (1600). Annales Ecclesiastici (em latim). 9. Roma: [s.n.] p. 330. Aurelium regem Gallæciæ  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  403. Baronius, Cesare (1600). Annales Ecclesiastici (em latim). 9. Roma: [s.n.] p. 350. Silo Rex Gallæciæ  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  404. Baronius, Cesare (1600). Annales Ecclesiastici (em latim). 9. Roma: [s.n.] p. 412. Maurogato Rege Gallæciæ in locum eius ſucceſſit Veremundus diaconus 
  405. Baronius, Cesare (1600). Annales Ecclesiastici (em latim). 9. Roma: [s.n.] p. 582. Alfonſum Regem Gallæciæ cognomento Caſtum 
  406. Baronius, Cesare (1603). Annales Ecclesiastici (em latim). 10. Antuerpen: [s.n.] p. 599. Adefonsum Regem Gallæciæ 
  407. Ojea, Hernando (1603). «Descripcion del Reyno de Galizia» (em espanhol). Galizia […] era antiguamente mucho mayor que ahora, comprendia todas las tierras y prouinçias que ay dentro de los limites ſiguientes, de la mar del Norte y montaña de Iunto à Vizcaya, haſta las fuentes del gran Rio Duero, y de ay todo lo que el corre hasta dar consigo en la mar, y caminando por las orillas della haſta boluer al miſmo punto de dunde ſalimos. […] Oy en dia con la mudança del gouierno, y de los tiempos, ha quedado con eſte nombre solo lo que parece en eſta tabla 
  408. de Mariana, Juan (1608). Historia General de España. 1. [S.l.: s.n.] 
  409. Ortelius, Abraham (1612). Theatrum Orbis Terrarum. [S.l.: s.n.] La que oy en día en Latin se llama Gallicia, y en vulgar Galizia, llamavase por lo passado, Gallaecia y Callaeçia […]. Mas ançhos an sydo antigamente los terminos d'esta provinçia, ya que hazia la Lusitania llegavan hasta el rio Duero: y lo que mas es, era ella parte de la Lusitania. […] No es tan grande oydia la Galizia, pues que por su parte Oriental comarca tanto con el Prinçipado de las Asturias, como con el Reyno de Leon: Por la parte Meridional con el Reyno de Portugal; del qual se divide en parte por el rio Minio […] Oydia Galizia es Reyno, pero comprendese, como tanbien otros, de baxo del Reyno de Castilla." 
  410. de Sandoval, Prudencio (1634). Historia de la vida y hechos del emperador Carlos V. [S.l.: s.n.] 
  411. de la Gándara, Felipe (1662). Armas i Triunfos. Hechos heroicos de los hijos de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 4. Auiendo, pues, variadoſe los limites, i terminos, quedò el nombre general diſminuido, i Galicia reduzida a los eſtrechos en que oi ſe halla […], que ambicioſa del titulo de Madre deſtos Reinos 
  412. Antonio Hispalensi, Nicolao (1696). Bibliotheca Hispana Vetus (em Latín). [S.l.: s.n.] p. 390. Absurdum, quod Oveti reges adhuc appellatos finxerit: qui vel Galliciae, vel Legionis fere ante saeculum appellabantur, ut constat ex Ioannis papae epistola ad Alphonsum Magnum 
  413. da Rocha, Manoel (1730). Portugal renascido, tratado historico-critico-chronologico. [S.l.: s.n.] p. 51. Do estado das terras de Portugal no anno 900, do nome que neste tempo tinha a provincia da Beira; mostra-se como vulgarmente se incluía sen distinção, ou diferença, debaixo deste univeral nome: Galliza 
  414. da Rocha, Manoel (1730). Portugal renascido, tratado historico-critico-chronologico. [S.l.: s.n.] p. 57. de Galliza vierão os seus Reys restaurando as terras de Portugal, ao passo que estas se lhe união, e se sogeitavão ao seu Principe, tomavão tambem o seu mesmo nome 
  415. Florez, Henrique (1774). Clave historial con que se abre la puerta a la historia eclesiastica, y politica : chronologia de los Papas, y Emperadores, Reyes de España, Italia y Francia, con los origenes de todas las Monarquías, concilios hereges, santos, escritores, y sucesos memorables de cada siglo. [S.l.: s.n.] p. 150 
  416. Conde y García, Jose Antonio (1820). Historia de la dominación de los árabes en España, sacada de varios manuscritos y memorias arábigas. [S.l.: s.n.] 
  417. Conde y García, Jose Antonio (1820). Historia de la dominación de los árabes en España, sacada de varios manuscritos y memorias arábigas (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 180. El Granadino, que trae esta escritura refiriéndose a Razí no la copió, a mi parecer, con exactitud, pues en tiempo de este antiguo historiador […] no llamaban Castela sino Galicia a las provincias y tierras del otro lado del […] Guadarrama 
  418. Herculano, Alexandre (1846). Historia de Portugal. [S.l.: s.n.] p. 78. Rei de Galliza (assim denominavam os sarracenos os monarchas das Asturias) 
  419. Historia de los reyes de Castilla y de León. [S.l.: s.n.] 1792. in Galecia provintia ortus/nado en Galicia  Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  420. La miniatura en los Tumbos A y B (PDF) (em espanhol). [S.l.: s.n.] El obispo Pelayo de Oviedo, modelo de falsarios, […] hizo arropar las falacias y adulteraciones de su liber testamentorum con un extravagante lujo iconográfico, en un vano intento de detener el inevitable declinar de su sede  Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  421. «El origen de las leyendas de la Cruz de los Ángeles y la Cruz de la Victoria (catedral de Oviedo): cruces gemmatæ al servicio de la propaganda episcopal»  Parâmetro desconhecido |data-acceso= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |páxina-web= ignorado (ajuda); Parâmetro desconhecido |apelidos= ignorado (ajuda); |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda)
  422. Fernández Pacios, Xoán Ramón (11 de abril de 2014). «Dos reis de Galiza». Consultado em 22 de xaneiro de 2021. Arquivado do original em 19 de xaneiro de 2021  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda); Verifique data em: |acessodata=, |arquivodata= (ajuda)
  423. Madoz, Pascual (1847). Galicia (em espanhol). VIII. Madrid: [s.n.] pp. 274–275  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  424. Martínez Padín, Leopoldo (1849). Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 19 
  425. Martínez Padín, Leopoldo (1849). Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 27 
  426. Modesto, Lafuente (1850). Historia General de España. [S.l.: s.n.] p. 121. ni al reino cristiano de Asturias le llamaban ellos Castela, sino Galicia 
  427. Lafuente, Modesto (1850). Historia general de España. [S.l.: s.n.] p. 82 
  428. Lafuente Alcántara, Miguel (1867). Ajbar Machmuâ : (colección de tradiciones): crónica anónima del siglo XI. [S.l.: s.n.] p. 253. Galicia (Chaliquia): Los árabes llamaban así, no sólo al reino de Galicia, sino a toda la parte N. O. de la Península 
  429. Vicetto Pérez, Benito (1871). Historia de Galicia. 4. [S.l.: s.n.] pp. 8–9. Vean, pues, los que aún persisten en denominar reyes de Oviedo y reyes de Asturias a los primeros reyes de la reconquista, vean, pues, claramente el error que asientan para los que investigan la historia de un pueblo por las denominaciones corográficas que, como la que nos ocupa, destruyen la pureza dela historia. Los reyes de la reconquista según dejamos ya demostrado geográfica e historicamente, no eran reyes de Oviedo ni reyes de Asturias; eran reyes de Galicia […] 
  430. de Vasconcellos, Carolina Michaëlis (1904). Cancioneiro da ajuda. 2. [S.l.: s.n.] pp. 791–793. O curto periodo em que S.Salvador de Oviedo fora capital dos territorios reconquistados não teve eco na memoria dos povos. O immediato, pelo contrario, em que as Asturias e a Galliza formaram uma unidade, dentro em pouco augmentada pela panicie de Leão, repercutiu-se longe, espalhando todavia exclusivamente a fama das terras gallizianas. 
  431. Barrau-Dihigo, Louis (1921). Recherches sur l'histoire politique du royaume asturien (718-910) (em francês). [S.l.: s.n.] A historia do Reino de Asturias é estritamente nacional e non afecta máis que á Península; é, ademais, demasiado escura e sempre estará falta de fontes documentais; é, en fin, na súa indixencia, dunha pesada monotonía, non ofrecendo apenas máis que relatos de batallas ou de revoltas 
  432. Puyol y Alonso, Julio (1926). Origenes del reino de León y de sus instituciones políticas. [S.l.: s.n.] pp. 48–50 
  433. Puyol y Alonso, Julio (1926). Orígenes del Reino de León y de sus instituciones políticas. [S.l.: s.n.] p. 50 
  434. Puyol y Alonso, Julio (1926). Orígenes del Reino de León y de sus instituciones políticas (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 125. es considerada la tierra leonesa como una parte del territorio de Galicia 
  435. Sánchez-Albornoz, Claudio (1928). «La primitiva organización monetaria de León y Castilla» (PDF). Anuario de historia del derecho español (em espanhol) (5): 309 
  436. Cotarelo Valledor, Armando (1933). Alfonso III el Magno, último rey de Asturias (em espanhol). [S.l.: s.n.] Don Alfonso Rey de Galicia (Cp.III) 
  437. Cotarelo Valledor, Armando (1933). Alfonso III el Magno, último rey de Asturias (em espanhol). [S.l.: s.n.] pp. 77–79 
  438. Cotarelo Valledor, Armando (1933). Alfonso III el Magno, último rey de Asturias (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 264. Almondir […] corrió toda la frontera de Galicia. […]cuando tuvo aviso de la venida del Rey de Galicia 
  439. Cotarelo Valledor, Armando (1933). Alfonso III el Magno, último rey de Asturias (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 172. Alfonso, glorioso rey de las Galicias 
  440. Cotarelo Valledor, Armando (1933). Alfonso III el Magno, último rey de Asturias (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 77. Galicia reino dependiente de Asturias 
  441. Rodríguez Castelao, Alfonso Daniel (1975). «Homenaxe a Castelao». Grial: revista galega de cultura (47). 100 páginas 
  442. Murado, Miguel-Anxo (2013). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 59. o Cid Campeador, quen aparece nun texto árabe do século XII como al-kalb al-ghalizi, "galego" ("can galego", para sermos máis exactos) 
  443. Smith, Colin (1985). La creación del poema de mio cid. [S.l.: s.n.] ISBN 9788474232646 
  444. Murado, Miguel-Anxo (2013). La invención del pasado. [S.l.: s.n.] pp. 98–99. ISBN 978-84-8306-853-3 
  445. «La honestidad intelectual es lo que cuenta – Rebelion» (em espanhol). Consultado em 22 de novembro de 2020 
  446. Menéndez Pidal, Ramón (1947). La España del cid. [S.l.: s.n.] p. 5 
  447. Castro, Américo (1948). España en su historia. [S.l.: s.n.] los árabes llamaban gallegos a todos los cristianos del norte, mientras que a los catalanes los consideraban francos 
  448. Floriano, Antonio Cristino (1949). Diplomática española del período Astur. [S.l.: s.n.] Al norte de esta faja, ya con el carácter de un concepto político-geográfico, se extiende lo que históricamente comprendemos como «Reino Astur» 
  449. Soldevila, Ferran (1952). Historia de España. 1. [S.l.: s.n.] 
  450. Maravall, Jose Antonio (1954). El concepto de España en la edad media. [S.l.: s.n.] p. 214. tanto en las fuentes carolingias como en las musulmanas toda la zona se denominaba, en efecto, Galicia 
  451. García Álvarez, Rubén (1963). «Contribución gallega a la formación de Castilla». Grial (2). 142 páginas. ¿qué diremos del por todos llamado solar astur-leonés y que era en realidad Galicia, único nombre que para hablarnos de la España cristiana emplean las fuentes latinas y árabes más antiguas y más dignas de crédito? 
  452. Menéndez-Valdes Golpe, Eduardo (1970). Separatismo e unidade - Unha mitificación histórica. [S.l.: s.n.] p. 39. ao falar de "Reino de León" non debemos dar a esta expresión outro valor do que unha denominación puramente convencional para designar o estado que tiña a súa capitalidade na cidade de León 
  453. Sánchez Albornoz, Claudio (1981). Estudios sobre Galicia en la temprana Edad Media. [S.l.: s.n.] pp. 26, 159, 523. en Cordoba llamaban Galicia al solar del reino astur"
    "durante el siglo IX fuera de la España […] cristiana se daba al topónimo Galicia un amplio significado que llegaba a identificarse con toda la extensión de las tierras regidas por los sucesores de Pelayo"
    "durante el siglo IX en la españa musulmana y mas allá de los Pirineos se acostumbraba a llamar reyes de Galicia a los de Oviedo
     
  454. Pressutti, ed. (1978). Regesta Honorii Papae III. [S.l.: s.n.] p. 167. Regi Ildefonso Gallitiae 
  455. Chalmeta, P. (1 de outubro de 2010). «Liyūn». Encyclopédie de l’Islam (em inglês) 
  456. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000800-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>2005128_465-0|↑]] López Carreira 2005, p. 128.
  457. Chalmeta, P. (1 de outubro de 2010). «Ḳas̲h̲tāla». Encyclopédie de l’Islam (em inglês) 
  458. Gallego Domínguez, Olga (1988). La organización administrativa territorial de la antigua provincia de Ourense a mediados del siglo XVIII. Col: Boletín Auriense. Anexo 10 (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 26. ISBN 84-505-7865-5 
  459. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000813-QINU`"'<span_class="smallcaps">López_Carreira</span>_et_al.1995_468-0|↑]] López Carreira et al. 1995.
  460. Collins, Roger (1995). The Arab Conquest of Spain: 710 - 797. [S.l.: s.n.] pp. 50–51. Durante varios séculos despois da derrota dos godos, Galicia uniuse con outras rexións veciñas nos mesmos monarcas […] Isto xeralmente chámase Reino de Asturias nas fontes tradicionais e modernas, aínda que os detalles históricos precisos destes eventos foron escurecidos polos mitos nacionais que conducen á construción da identidade española moderna. 
  461. Smith, Colin (1996). Galicia, todo un reino. [S.l.: s.n.] p. 743-744. ..creo que no vale atribuir el "error" […] a la creciente importancia y proyección del culto jacobeo, y la razón se nos escapa a no ser que atribuyamos el hecho a alguna supervivencia de textos de la geografía clásica 
  462. Colin Smith, Christopher (2000). The Geography and History of Iberia in the Liber Sancti Jacobi (em inglês). [S.l.: s.n.] p. 32. The reasons for the extreme prominence of Galicia throughout - leon, castile, and other political entities - being hardly mentioned can be conjetured and are not quite so absurd as might be throught; not was such a misconception (that the kingdom of leon was called Galicia) confined to the present text. 
  463. Nogueira Román, Camilo (1996). «Sobre as orixes da cuestión nacional galega: a división de Gallaecia e a creación do estado portugués». A Trabe de Ouro (25 e 26): 11-24, 59-79 
  464. Nogueira, Camilo (2001). A memoria da nación: O reino de Gallaecia. [S.l.: s.n.] p. 144. As fontes documentais cristiás e as historiografías carolinxia e árabe da época poñen en evidencia que os monarcas cristiáns eran denominados reis de Gallaecia 
  465. López Carreira, Anselmo (1997). Historia Xeral de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 138–139. Galicia, é dicir, o territorio cristián do noroeste […] así se denominará no sucesivo nas crónicas árabes e norteeuropeas e mesmo en documentos cristiáns […]; nunca Asturias ou León, términos carentes de calquera significación política 
  466. López Carreira, Anselmo (1998). O reino de Galiza. [S.l.: s.n.] p. 6. falar dos reinos de Asturias e León é unha sinécdoque (xa se sabe, tomar a parte polo todo), pois naquela época a todo ese territorio chamabaselle Galiza (segundo se pode comprobar tanto nos documentos como nos mapas) 
  467. VV. AA. c. 1997, sec. Apresentación.
  468. Freixeiro Mato, Xose Ramón (1998). «A lingua do reino de Galiza» (PDF). A nosa cultura (18: Polo reino de Galiza): p. 21. ISSN 0213-3105. A pesar de na historiografía oficial española o reino de Galiza practicamente non existir ou simplesmente figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, León ou Castela, na documentación medieval aparece constantemente citado, outorgándoselle grande relevancia 
  469. López Teixeira, Xosé Antonio (1999). "As orixes políticas do reino de Galicia. Usurpadores e tiranos (711-910)". A Trabe de Ouro (38): 181–199.
  470. López Teixeira, Xose Antonio (2010). A formación do reino de Galiza (711-910). [S.l.: s.n.] p. 142. Gallaecia foi o topónimo que identificaba, alén das nosas fronteiras, a todo o conxunto de territorios que conforman o cuadrante noroccidental peninsular. Os cronistas árabes e francos nomeaban a nova formación social como Gallaecia, e nela incluían o distrito de Asturias e as cidades de Léon, Astorga e Zamora […]" 
  471. Carreiro, Pepe (2000). Historia de Galicia. A nosa historia. Vigo: [s.n.] pp. 28–29. ISBN 84-95350-53-X. D.L. VG-589-2000  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  472. Carreiro, Pepe (2001). Historia de Galicia. A nosa historia. Vigo: [s.n.] pp. 28–29. ISBN 84-95350-53-X. D.L. VG-612-2001  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  473. Carreiro, Pepe. Historia de Galicia. A nosa historia. [S.l.: s.n.] pp. 28–29. ISBN 84-89976-93-7. D.L. VG-652-1999  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  474. Carreiro, Pepe (2010). Historia de Galicia. A nosa historia. Vigo: [s.n.] pp. 28–29. ISBN 978-84-8341-434-7. D.L. VG-1323-2009  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  475. Carreiro, Pepe. Historia de Galicia. A nosa historia. [S.l.: s.n.] pp. 28–29. ISBN 978-84-8341-434-7. D.L. VG-1323-2009  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  476. Carreiro, Pepe (2012). Historia de Galicia. Da vida nas covas ás acampadas nas prazas. A Coruña: [s.n.] pp. 26–27. ISBN 978-84-9995-034-1  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  477. Ibn Hayyan. Crónica de los emires Alhakam I y `Abdarrahman II entre los años 796 y 847 [Almuqtabis II-1]. [S.l.: s.n.] 2001 
  478. Andrade Cernadas; López Carreira (2020). O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria. [S.l.: s.n.] p. 159 
  479. [[#cite_ref-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-00000850-QINU`"'<span_class="smallcaps">Carriedo_Tejedo</span>2005_488-0|↑]] Carriedo Tejedo 2005.
  480. López Carreira, Anselmo (2005). O reino medieval de Galicia. [S.l.: s.n.] pp. 111–112. […] o traballo de restituír a historia máis verosímil de Galicia pasa ineludiblemente pola penosa tarefa 'deconstrutora' de plantarlle cara con decisión á arraigadísima mitoloxía elaborada por unha historiografía que naceu e prosperou como un instrumento máis ao servizo de designios políticos 
  481. Besga Marroquin, Armando (2006). Cantabria en el siglo VIII (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 100. ISBN 84-87616-96-8. la monarquía asturiana (..) careció de nombre oficial; somos los historiadores los que le hemos dado la denominación de Reino de Asturias (los cronistas musulmanes lo designaban con el nombre de Galicia) 
  482. Carballeira Devasa, Ana María (2007). Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales (PDF). [S.l.: s.n.] p. 127. las fuentes árabes suelen referirse a los soberanos astur-leones y a los castellanos como 'reyes gallegos' o 'reyes de Yilliqiya' 
  483. Murado, Miguel Anxo (2016). Outra idea de Galicia. [S.l.: s.n.] ISBN 9788499923468. O que non existía entón era un reino asturiano como tal […]. Para os seus contemporáneos, o Reino de Asturias era na realidade o Reino de Galicia […] 
  484. Baliñas Pérez, Carlos (2008). As orixes altomedievais da Terra e Condado de Lemos. [S.l.: s.n.] ISBN 978-84-453-4598-6. […] o territorio da Galicia nuclear queda definitivamente incorporado ao espazo político que coñecemos convencionalmente como Reino de Asturias e que de feito deberiamos denominar como reino astur-galaico-leonés 
  485. «Carlos Baliñas: "É hora de deixar tranquilos os reis de Galicia e democratizar a historia social"». 18 de janeiro de 2016. penso que aínda que o termo sexa incorrecto, […] é preferible admitir unha terminoloxía establecida para que a nosa historiografía non quede desconectada do estudo internacional. 
  486. Besga Marroquín, Armando (2011). «El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias». Letras de Deusto (em espanhol). 41 (130): 154. el nombre "reino de Asturias" no aparece en la documentación de la época (..) la fórmula regnante in Asturias (..) sólo fue una forma de datar los documentos 
  487. Besga Marroquín, Armando (2011). «El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias». Letras de Deusto (em espanhol). 41 (130): 169. Si fuera por el número de apariciones en las fuentes, habría que concluir que Galicia fue el nombre del reino de Asturias 
  488. Besga Marroquín, Armando (2011). «El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias». Letras de Deusto (em espanhol). 41 (130): 184. el reino de Asturias, su territorio o sus reyes fueron llamados de distintas maneras. (..) Esa misma diversidad indica que el reino no tuvo un nombre propio 
  489. Míguez Macho, Antonio (2011). Historia breve de Galicia (em espanhol). [S.l.: s.n.] p. 74. ISBN 978-84-7737-507-4 
  490. «Breve historia de Galiza (Francisco Carballo)» (PDF). Consultado em 1 de outubro de 2018. As Astúrias nunca foram um reino, nem Leão antes da divisão vinda de Fernando I. De Paio a Vermudo III foram reis da Galiza, não de Leão, nem de Astúrias. Tanto o “neo-gótico” derivado dos godos, o inexistente reino asturiano, como a ideologia espanholista que inventa uma Espanha desde os visigodos, Covadonga, etc. até os Bourbons são pura fantasia. 
  491. «Staff Directory - Dr Robert Portass». Consultado em 20 de março de 2021 
  492. Portass, Robert (2013). «All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950». Early Medieval Europe (em inglês). 21. ISSN 1468-0254. doi:10.1111/emed.12019 
  493. Pérez López, David (2015). Historia de Galicia. [S.l.: s.n.] p. 125. ISBN 978-84-8289-491-1 
  494. Dubert, Isidro (2019). Galicia en sete estralos. Instantáneas do país borroso. A Coruña: [s.n.] pp. 23–28, en 27. ISBN 978-84-947545-5-5 
  495. Cota, Rodrigo (24 de março de 2020). «Os mapas da Galiza» (em espanhol) 
  496. Cota, Rodrigo (31 de março de 2020). «Galísiya según los árabes» (em espanhol) 
  497. Cota, Rodrigo (7 de julho de 2020). «El moro Mahamut» (em espanhol) 
  498. Cota, Rodrigo (22 de maio de 2021). «El gallego Don Pelayo» (em espanhol) 
  499. Cota, Rodrigo (11 de setembro de 2021). «El Reino gallego en el Códice Calixtino» (em espanhol)  templatestyles stripmarker character in |ultimo= at position 1 (ajuda)
  500. Cota, Rodrigo (21 de dezembro de 2021). «Petrus Arteiru, rey de Melide» (em espanhol) 
  501. Cota, Rodrigo (31 de janeiro de 2022). «Vagos quintacolumnistas» (em espanhol) 
  502. Andrade Cernadas, Xosé Miguel; López Carreira (2020). O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria. [S.l.: s.n.] p. 10 
  503. Barbosa, Jose Manuel (8 de fevereiro de 2021). «José Manuel Barbosa: "Aceitamos a narrativa imposta pela inércia historiográfica oficial"». Consultado em 20 de março de 2021 
  504. Conde, Sergio (15 de março de 2022). «Francisco Rodríguez: "Os historiadores españois ocultan a importancia do Reino de Galiza"» 
  505. «Presentación en Ferrol de Unha etapa estelar e conflitiva de Galiza». 14 de fevereiro de 2022 
  506. «Relatorios» (em galego). Consultado em 27 de setembro de 2022 
  507. «Comeza o Congreso Internacional do Reino da Galiza» (em galego). 19 de setembro de 2022. Consultado em 27 de setembro de 2022 

Notas[editar | editar código-fonte]

  1. Existe unha referencia anterior ao Galliciae Regno nunha epístola do papa León I datada no ano 447.[8] Se ben a súa autenticidade é dubidosa pois proceden dunha recesión do autor Pascasio Quesnello no século XVII. Unha edición literal da mesma carta de J.P. Migne en ningún momento fala de "reino".
  2. Nesta versión da crónica Albeldense non aparecen as dioceses de Oviedo e León, territorios incluídos nos bispados de Britonia e Astorga. Porén, existen outras versións da crónica que si as inclúen.[24] Para algúns estudosos isto é debido a interpolacións posteriores.[25]
  3. (em galego): Ningún soberano galego se titula "Rex Hispaniae" antes de Afonso VI, malia o afirmado por Menéndez Pidal, que basea tal afirmación en documentos interpolados.[89]
  4. Lope de Vega (†1635) situará aínda séculos máis tarde a acción dunha das súas obras en "Léon, nun pobo de Galicia".[101]
  5. Denominado "X" na correlación de monarcas seguida pola historiografía tradicional que inclúe fraudulentamente como "VIII" a Afonso I de Castela.
  6. Requiario foi o primeiro rei bárbaro con autoridade suficiente para cuñar moeda propia: IUSSU RECHIARI REGIS (Por orde de Requiario).[176]
  7. Tanto Fernando II como Afonso VIII empregaban a titulación de "reis de León e de Galicia", onde o factor León indica a sede rexia e Galicia a clásica globalidade do territorio.[300]
  8. A antiga cidade de Brigantia é mencionada por Paulo Orosio na súa obra, a cal tivo unha gran difusión.[[#cite_note-FOOTNOTE'"`UNIQ--templatestyles-0000060B-QINU`"'<span_class="smallcaps">Ferreira_Priegue</span>199968-322|[315]]]
  9. Durante o século XII o galego Paio, bispo de Oviedo (†1153),[419] creou unha memoria ficticia para a súa diocese mitificando e falsificando todo tipo de materiais,[420] entre eles as chamada cruz da vitoria, supostamente sostida por Paio na batalla de Covadonga.[421]