Língua yagua

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Yagua

Nijyamïï Nikyejaada

Falado(a) em: NE Peru, SE Colômbia
Região: oeste da Amazônia
Total de falantes: 5.700 no Peru (2000)
493 na Colombia (2005)
Família: Peba-Yagua
 Yagua
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: yad

A língua Yagua /ˈjɑːɡwə/[1] é falada particularmente no nordeste do Peru pelo povo Yagua. Conforme dados de 2005, parece que alguns falantes da língua migraram para a área da fronteira Colômbia-Peru, nas proximidades de Leticia (Colômbia). Um terço da população só fala Yagua, sendo a língua ensinada em escolas primárias do local. A língua é avaliada como sendo do grupo de línguas peba-yagua.

Falantes[editar | editar código-fonte]

As estimativas mais recentes disponíveis (década de 80) são de que existem cerca de 3 a 4 mil falantes da língua. Naquela época, a maioria dos Yagua eram bilíngues em espanhol e língua Yagua. Algumas comunidades distantes ainda estavam em grande parte monolingues com as crianças ainda aprendendo a língua. Em algumas comunidades , houve pressão dos pais sobre as crianças para falar apenas espanhol. Alguns Yaguas étnicos só falam espanhol espanhol.

Há algum grau de semi-lingualismo entre as mulheres Yagua que estão culturalmente assimiladas à cultura principal peruana. Isso contrasta com outros três grupos de Yagua: 1) mulheres idosas falantes fluentes Yagua com algum grau de espanhol, 2) Yaguas monolinguais não assimilados e 3) homens, todos falam Yagua com diferentes graus de fluência espanhol. As jovens são abordadas principalmente em Yagua, mas respondem em um espanhol simplificado .[2]:17

Nome[editar | editar código-fonte]

O exônimo pode ser Yagua, Yawa, Yahua, Llagua, Yava, Yegua, ou ainda Nijyamïï Nikyejaada.

Escrita[editar | editar código-fonte]

A língua usa o alfabeto latino com 6 vogais e 11 consoantes.

Fonologia[editar | editar código-fonte]

Ver a tabela de sons para as letras da escrita Yagua (Símbolos ortográficos em negrito, IPA com [[ ]])

Vogais[editar | editar código-fonte]

  Anterior Central Posterior
Fechada i [i] ɨ [ɨ] u [u]
Medial e [e] o [ɔ]
Aberta a [a]
  • Algumas vogais têm significates variações alofônicas, como /u/ que pode ser [u] ou [o], e /a/, que pode ser [a] ou [æ].
  • As vogais podem ser orais ou nasais.

Consoantes[editar | editar código-fonte]

  Bilabial Alveolar Palatal Velar Glotal
Nasal oclusiva m [m] n [n]
Plosiva p [p] t [t] č [tʃ] k [k]
Fricativa s [s] h [h]
Vibrante simples r [ɾ]
Aproximante w [w] y [j]

Vocabulário[editar | editar código-fonte]

Sistema numérico[editar | editar código-fonte]

Yagua tem um sistema numérico de base cinco. Numerações diferentes são usadas para inanimados e animados.

# Inanimado Animado # Inanimado Animado
1 tárakí tíkí 6 tárakínihyátee tíkinihyátee
2 dárahúy dánuhúy 7 dárahúnihyátee dánuhunihyátee
3 múmurí múuváy 8 múmurínihyátee múúványihyátee
4 dáryahúyu dányuhúyu 9 dáryahúyunihyátee dányuhúyunihyátee
5 tádahyó tádahyó 10 βuyahúy βuyahúy

Plantas e animais[editar | editar código-fonte]

Alguns nomes de plantas e animais em yagua (Powlison 1995):[3]

Yagua Português Espanhol Nome científico
coochíy papagaio loro
cúúchiy porco chancho
dasíy jaú cunchi (pez) Paulicea (?)
ja̱a̱vachí pitiú cupizo (reg.) Podocnemis sextuberculata
baañú piaba lisa (pez) Leporinus spp.
bicanú peixe-cachorro sp. cachorro (pez) Acestrorhynchus
cachúúnu macaco-barrigudo choro (mono) Lagothrix lagothricha
caváñu cavalo caballo
co̱co̱biinú jaó panguana Crypturellus undulatus
cucantáñu jaguatirica tigrillo Leopardus pardalis
cúúmunú goiaba guayabo
chapíínu lagarta orruga, gusano
já̱á̱cuvóónu acauã huancahui (ave) Herpetotheres cachinnans
jaseenú cumaru charapilla (árbol) Dipteryx
jávanu broca-do-coqueiro gorgojo Rhynchophorus palmarum
múranu acariquara huacapu (árbol) Minquartia guianensis
saritíñu sorva-grande leche-caspi Couma macrocarpa
capítyu caracol caracol
co̱o̱tú caranguejo cangrejo
cumayo̱o̱tú bacurau chotacabras Caprimulgidae
cuyo̱o̱tú borboleta mariposa
diintyú abelha sp. ronsapa Apis mellifera ?
ja̱á̱ntu boto delfín
jánarityú onça-parda puma
jánu̱tyu pa̱jiitú bicho-preguiça perezoso
ja̱a̱nu̱tyú tamanduá-bandeira esp. de oso hormiguero
játintyu urumutum montete (ave) Nothocrax urumutum
já̱a̱tyú biribá anona (fruta) Rollinia mucosa
jiicara̱a̱tú aranha-d'água araña acuática
nimyutú pacu palometa (pez) Mylossoma spp., Metynnis
morichatú lagartixa salamanquesa Squamata
múcatyu quatipuru ardilla
ni̱ntyú abacaxi piña

Amostra de texto[editar | editar código-fonte]

Ne sarupay nijyami cumudeju darvantyamuy javatyasjiu. Jachipiyadati mirvara samirva, mirvamuy ne samirva. Ramunltiy sarivichanichara samirvariy jityunu vichavay.

Português

Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e direitos. São dotados de razão e consciência e devem agir uns em relação aos outros com espírito de fraternidade. (Artigo 1º da Declaração Universal dos Direitos Humanos)

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

  • Payne, Doris L. 1986. Basic word order in Yagua. Handbook of Amazonian Languages 1, ed. by Desmond Derbyshire and Geoffrey Pullum. Berlin: Mouton.
  • Payne, Doris L. forthcoming. Source of the Yagua classifier system.
  • Payne, Thomas E. 1994. The Twins Stories: Participant Coding in Yagua Narrative. Berkeley: University of California Press.
  • Powlison, Paul and Esther Powlison. 1958. "El sistema numérico del yagua."

Notas[editar | editar código-fonte]

  1. Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student’s Handbook, Edinburgh
  2. Payne, Thomas E. (1997). Describing morphosyntax: A guide for field linguists. Cambridge: Cambridge University Press.
  3. Powlison, Paul. 1995. Niyami Niquejadamusi - Ma̱y Niquejandamuju̱; Ma̱y Niquejadamusy Nijya̱mi̱ Niquejadamuju̱ / Diccionario Yagua-Castellano. Serie Lingüística Peruana, 35, Lima: Ministerio de Educación/Instituto Lingüístico de Verano.

Ligações externas[editar | editar código-fonte]